IS-vrouwen zijn 'modelgevangenen', blijkt uit uniek Europees onderzoek, maar reïntegratie is ingewikkeld door veiligheidsregels

10 jaar nadat de eerste vrouwen naar IS-gebied vertrokken, ligt er een vuistdik rapport over hoe Europese landen de teruggekeerde vrouwen hebben berecht. Strenge veiligheidsmaatregelen staan een goede reïntegratie in de weg, zeggen deskundigen.

'Heel uniek', noemt onderzoeker Tanya Mehra van de International Council on Counter Terrorism (ICCT) het rapport waar ze met collega's aan werkte. "Tot nu toe zie je dat er wel wat onderzoek is gedaan naar de profielen van de vrouwen. Naar wie ze zijn en waarom ze uitgereisd zijn", legt ze uit. Maar dit onderzoek, waarvoor ze 283 gerechtelijke beslissingen analyseerden en zeventig deskundigen spraken, kijkt ook naar de fase ná de terugkeer.

Niet structureel vervolgd

De aantrekkingskracht van de Islamitische Staat (IS) was voor vrouwen niet eens heel anders dan voor de mannen, weet Mehra. "Redenen om uit te reizen, kwamen ongeveer overeen. Ze konden erheen vanwege ideologische doeleinden, vanwege het avontuur of het idee dat ze er een beter leven zouden kunnen krijgen."

De terugkeer van de vrouwen verliep vervolgens in drie periodes. "De eerste: vrouwen die terugkeerden voordat het kalifaat was uitgeroepen, die waren vaak teleurgesteld. Op dat moment was nog niet veel bekend over ISIS", vertelt ze. "Sommige van deze vrouwen zijn gehoord als getuige, sommigen zijn vervolgd. Maar niet structureel."

Val van Baghouz

"Nadat het kalifaat werd uitgeroepen, werd alom gezegd: iedereen weet nu wat ISIS is. Dan is het als terugkerende vrouw moeilijk om nog vol te houden dat je niet weet wat voor misdrijven zijn voltrokken. Dat was de tweede periode", vertelt ze.

De derde periode van terugkeer brak aan na de val van het laatste IS-bolwerk Baghouz, in februari 2019. Mehra: "Toen zag je dat veel vrouwen kwamen vast te zitten in gevangenkampen in Noordoost-Syrië."

Honderd vrouwen uitgereisd

Van de honderd vrouwen die vanuit Nederland naar het kalifaat vertrokken, zijn er nu zo'n veertig terug. Tien van hen overleden. Enkele tientallen vrouwen zijn nog in het gebied, of in een gevangenkamp in Noordoost-Syrië.

"Er zijn nu 28 zaken tegen IS-vrouwen gevoerd in ons land", zegt Mehra. "Het overgrote deel van de vrouwen die zijn teruggekeerd, is inmiddels vervolgd of wordt onderzocht. Of hun zaak loopt nog in hoger beroep."

Serieuze misdrijven binnenshuis

Waar de eerste lichting terugkeerders niet altijd voor de rechter kwam, liepen de straffen de laatste jaren geleidelijk op van enkele maanden tot een paar jaar. "Uit onderzoek blijkt dat de meeste vrouwen aangeven dat ze alleen een rol binnen het huishouden hadden", vertelt Mehra.

In Duitsland zijn al verschillende IS-vrouwen veroordeeld voor het plegen van internationale misdrijven, zoals plundering of het houden van een yezidi-vrouw als slaaf. Dat is een oorlogsmisdrijf. "Als je binnenshuis een huishouden runt, betekent dat dus niet dat je niet betrokken kunt zijn bij serieuze misdrijven."

Twee Nederlandse vrouwen vervolgd

Ook in Nederland worden op het moment in ieder geval twee vrouwen vervolgd voor dit soort misdrijven. Het gaat om de zaak van Krista van T. en die van Hasna A..

Na de val van het kalifaat werd het makkelijker om bewijs te verzamelen, vertelt Mehra. Het Amerikaanse leger deelt veel. "Wat we zien is dat internationale bewijsbanken een grote rol spelen. Die hebben miljoenen documenten verzameld en geanalyseerd." Ook onder vluchtelingen zitten slachtoffers die getuigen.

Meestal niet gewelddadig

Toch blijkt uit de bestudering van de vonnissen dat de vrouwen in grote meerderheid niet betrokken zijn geweest bij gewelddadige delicten. Ze hebben vaak geen crimineel verleden.

"Tussen de 283 rechtszaken die we bekeken, zaten maar twee vrouwen (in België) die veroordeeld waren voor een terroristische misdrijf", zegt de onderzoeker. "Maar dat betekent niet dat je achterover kunt leunen, en dat de kans op recidive laag is of blijft."

'Meer richten op preventie en reïntegratie'

Volgens Mehra is het belangrijk onderscheid te maken in de kans dat deze teruggekeerde vrouwen een terroristisch misdrijf zullen plegen. Of dat sommigen zullen terugvallen op een radicaal netwerk en, bijvoorbeeld, de IS-ideologie overdragen op hun kinderen.

"Dat is in feite geen strafbaar feit, dat moet je ook niet vanuit het strafrecht willen oplossen", vindt ze. "Maar het is wel degelijk een zorg, dus daar moet je meer vanuit preventie en reïntegratie op inzetten."

'Modelgevangenen'

In de gevangenis gedragen veel van de vrouwen zich als 'modelgevangenen', blijkt uit gesprekken met zo'n zeventig deskundigen en experts. Al is de vraag of de vrouwen zichzelf helemaal blootgeven. "Daardoor is niet helemaal duidelijk of ze inderdaad afstand hebben genomen van het radicale gedachtengoed."

Bij goed toezicht zou je hier wel doorheen moeten kunnen prikken. "We zeggen niet dat ze helemaal geen gevaar vormen", benadrukt Mehra. "Maar we zeggen dat we vooralsnog zien dat ze rustig zijn, geen geweld gebruiken in de gevangenis, geen pogingen doen om te ontsnappen of andere vrouwen te radicaliseren." Daarin zijn ze anders dan de meeste mannen, stelt zij.

Op de terroristenafdeling

Uniek voor Nederland, ten opzichte van de ons omringende landen, is dat we er hier voor gekozen hebben om naast alle mannen ook alle vrouwen vast te zetten op een terroristenafdeling (TA) in Zwolle. Mannelijke terrorismeverdachten zitten op TA's in Vught en De Schie (Rotterdam).

Contact onderling en met de buitenwereld is zeer beperkt en het toezicht streng. Contact met de kinderen is er weinig, ze mogen eens in de 6 weken beeldbellen.

Meer aandacht voor trauma's

Het roept de vraag op in hoeverre je zware veiligheidsmaatregelen zou moeten nemen tegen de vrouwen. Volgens advocaten staat het de reïntegratie in de weg. "Er wordt momenteel ook gekeken of die maatregelen ook 'genuanceerd' kunnen worden, op basis van hun risicoprofiel", zegt Mehra.

Er zou daarnaast meer aandacht moeten komen voor de trauma's van de vrouwen, die ze opliepen voor en tijdens hun uitreis. "Deze vrouwen zijn niet allemaal monsters, maar het zijn ook niet allemaal slachtoffers. Wij zien vrouwen die beiden zijn: slachtoffer én dader."

Geen bankrekening

Naast de straffen krijgen vrouwen ook te maken met andere maatregelen vanuit de overheid. Zo staan ze vaak op de nationale sanctielijst terrorisme. Dat betekent dat je bijvoorbeeld geen rekening mag hebben bij een bank.

Volgens Mehra kan dit een negatieve invloed hebben op de vrouwen. "Als er bestuurlijke maatregelen worden opgelegd na vrijlating, die dermate zwaar zijn dat vrouwen niet makkelijk reïntegreren, niet makkelijk aan een huis of een baan komen, dat zit dat een goede reïntegratie in de weg."

Makkelijker van de sanctielijst af

Je kunt van de lijst af, zelf of met hulp van je gemeente. "Dat gebeurt ook steeds vaker, maar het is van belang dat je zo'n verzoek tijdig indient, zodat je eraf bent als je vrijgelaten wordt." Het is niet makkelijk om van de sanctielijst te komen. "Maar dat proces wordt verbeterd."

Daarnaast kunnen de vrouwen te maken krijgen met het afpakken van de Nederlandse nationaliteit na een onherroepelijke veroordeling voor een terroristisch misdrijf. "Dat ligt heel erg gevoelig, zeker als ze kinderen hebben." De kinderen behouden dan wel de Nederlandse nationaliteit.

'Niet 180 graden draaien'

Demissionair premier Mark Rutte liet jaren geleden weten de terroristen liever op het slagveld in Syrië te laten sterven. "Dat doet tekort aan over wie we het hebben, namelijk staatsburgers", zegt Mehra. Niet iedereen beging terroristische misdrijven en niet iedereen was betrokken bij gevechtshandelingen. "Sommigen zijn onder valse voorwendselen naar het kalifaat gelokt. Sommigen zijn bezig geweest met propaganda, met de financiering van de reis voor zichzelf of voor anderen."

Het betekent niet dat er een 180 graden draai moet worden gemaakt, zegt Mehra. "De Nederlandse overheid heeft een heleboel goede punten, maar andere landen hebben die ook. En het idee is dat je leert van de ervaringen uit de andere landen en dat je kijkt in hoeverre je de puntjes op de i kunt zetten."