Wereldwijd roken steeds minder mensen, ook in Nederland. Hier steekt nog maar 1 op de 5 volwassenen een sigaret op, blijkt uit de Leefstijlmonitor van het CBS (2022). Wij vroegen wat jullie willen weten over de dalende trend van het aantal rokers.

Hoogleraar gezondheidsrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen Brigit Toebes en Esther Croes, arts-epidemioloog bij het Trimbos Instituut, beantwoorden jullie vragen.

1. Wat kan de overheid nog meer doen om het roken te ontmoedigen?

"Er zijn eigenlijk vier bewezen effectieve maatregelen", zegt hoogleraar Toebes. "De zogenoemde vier P's die staan voor prijs, promotie, plaats en product. Naast het aanpassen van de prijs van sigaretten kan de overheid ook wat doen aan de regulering van de promotie van sigaretten. Dit is al verboden in Nederland, maar op het internet zien we dat jongeren en kinderen allerlei reclames kunnen tegenkomen van influencers die vapes, e-sigaretten, aanbieden."

De overheid heeft allerlei maatregelen genomen om het roken binnen openbare ruimtes en in de horeca te verbieden. Ook buiten op het schoolplein is roken verboden. "Het creëren van rookvrije ruimtes is ook een manier om het roken terug te dringen", vertelt Toebes.

De hoogleraar vraagt zich af hoe ver de overheid wil gaan als het gaat om het uitbreiden van rookvrije ruimtes. "Mensen zullen dat als een inperking van hun vrijheid ervaren, maar het kan wel in het belang zijn van kinderen en jongeren dat het roken steeds verder uit hun leefwereld verdwijnt."

"Wanneer je roken wilt ontmoedigen moet je ook stilstaan bij de verkooppunten van tabaksproducten", vervolgt ze. De overheid voert momenteel een beleid om het aantal verkooppunten te verminderen. Zo mogen supermarkten vanaf 1 juli geen tabak meer verkopen en over 8 jaar mogen alleen speciaalzaken nog tabaksproducten verkopen.

Tegelijkertijd lijken ondernemers hierop in te spelen door een speciaalzaak te beginnen. De hoogleraar vindt de toename van dit soort winkels 'zorgelijk'. "Hoewel supermarkten straks geen tabak meer mogen verkopen, zien we supermarkten nu ook van dat soort speciaalzaken openen in de buurt van hun winkel."

Bron: Eigen foto's

2. Wat zijn de streefdata voor het percentage rokers?

Arts-epidemioloog Croes van het Trimbos Instituut legt uit dat de overheid hierover afspraken heeft gemaakt die zijn opgenomen in het Nationaal Preventieakkoord. "In 2040 is het streven dat nog maar 5 procent van de volwassenen rookt." Voor jongeren en zwangere vrouwen geldt zelfs een streefgetal van 0 procent. "We zijn op weg naar een 'rookvrije generatie' en we willen dat kinderen opgroeien in een rookvrije omgeving."

Maar de Leefstijlmonitor van het CBS, in samenwerking met het RIVM en Trimbos, laat andere cijfers zien. "Als de trend van roken op deze manier blijft doorzetten gaan we de streefdoelen niet halen", bevestigt Croes. "We hebben dan nog 10 procent rokende volwassenen en 4 procent van de jongeren die roken."

In het Nationaal Preventieakkoord dat in 2018 is gesloten zijn een aantal maatregelen voorgesteld, die bovenop de bestaande maatregelen van de overheid komen, weet ze. "Met name voor plaatsen waar kinderen komen zijn er plannen om rookvrije omgevingen te creëren."

3. Het is allang bekend dat roken niet goed voor je is, waarom laat de overheid nog steeds toe dat tabak wordt verkocht?

Nederland kan de verkoop van tabak niet verbieden vanwege Europese regelgeving, zegt Croes. "In de EU kennen we vrij verkeer van goederen en tabak valt daar ook onder." Het enige wat de Nederlandse overheid volgens haar dan ook kan doen is roken onaantrekkelijk maken.

4. Wat moet er op EU-niveau gebeuren om roken te ontmoedigen?

Toebes ziet dat in buurlanden Duitsland en België de wetgeving voor ongezonde producten, waaronder tabak, minder ver is dan in Nederland. "Dat laat glashelder zien dat als je hier oplossingen voor wilt verzinnen, je afspraken hierover moet maken binnen de Europese Unie."

Ons land is volgens de hoogleraar gezondheidsrecht al een heel eind op weg om het aantal rokers terug te dringen. Ze wijst daarbij op de zogenoemde Tabacco Control Scale, een Europese ranglijst waarbij wordt gekeken naar de hoeveelheid maatregelen die worden genomen om roken te ontmoedigen. "Daarin is Nederland tussen 2019 en 2022 van plek 14 naar plek 4 gestegen."

5. Waarom worden er geen strenge maatregelen getroffen, zoals een verdubbeling van de accijns?

Een prijsverhoging van tabak is volgens onderzoek de meest effectieve manier om roken te ontmoedigen, vertelt Toebes. De accijns op sigaretten gaat in april met 60 cent omhoog, waardoor een pakje straks gemiddeld 10,70 euro kost. "Maar zou je een verdubbeling van de accijns aankondigen zoals in Australië, dan stuit je op politieke weerstand in Nederland. Mensen vinden dat betutteling en willen vrijheid om te consumeren."

En dan is er ook nog de tabaksindustrie, voegt Croes daaraan toe. "Als je een belastingverhoging zo ver van tevoren aankondigt, dan kan de tabaksindustrie daarop inspelen." Ze legt uit dat tabaksfabrikanten na zo'n aankondiging de prijs van een pakje verhogen tot de nieuwe prijs. Dat gebeurt in kleine stapjes zodat de consument het niet meteen merkt. Op die manier zijn rokers al 'gewend' aan de hogere prijs als de accijnsverhoging daadwerkelijk een feit is en heeft de maatregel dus minder effect.

6. Is roken weer een statussymbool aan het worden?

Toebes ziet dat het roken van e-sigaretten in opkomst is en dat is volgens haar 'een groot probleem'. De overheid moet dit soort 'trends' onder jongeren daarom goed in de gaten houden om het beleid eventueel snel bij te kunnen sturen, benadrukt ze. "Maatregelen nemen tegen roken is eigenlijk dweilen met de kraan open, want de ontwikkelingen op de tabaksmarkt gaan namelijk erg snel."

Croes ziet dat de tabaksindustrie 'steeds met hippe nieuwe producten komt om het imago van roken weer op te poetsen'. Als voorbeeld hiervan neemt Toebes 'snus' afkomstig uit Zweden. "Dat is een soort zakje dat onder de bovenlip wordt gestopt, waarna via bloedvaatjes nicotine in het bloed terechtkomt", legt ze uit. De verkoop van 'snus' is verboden in Nederland, maar wordt toch verkocht in ons land. Dit laat volgens beide experts maar zien dat inzetten op het ontmoedigen van roken heel belangrijk blijft.

Olie- en gasbedrijven Shell en Total trekken zich voorlopig terug uit een project voor CO2-opslag onder de Noordzee. Ze vinden de aanleg van de pijpleidingen die dit mogelijk moeten maken nog te risicovol. Wat betekent dit voor het project?

Op basis van een tip van de AIVD werd in april de advocaat van Ridouan Taghi, Vito Shukrula, gearresteerd. AIVD-baas Erik Akerboom vertelt dat de dienst wil voorkomen 'dat criminele netwerken worden aangestuurd vanuit de gevangenis via een advocaat'.

Shukrula's arrestatie op donderdag 10 april leidde tot geschokte reacties in de advocatuur. Hij werd aangehouden na een bezoek aan zijn cliënt Ridouan Taghi in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught. Volgens het Openbaar Ministerie (OM) zou Shukrula zich schuldig hebben gemaakt aan 'deelname aan een criminele organisatie'.

Strafrechtelijk onderzoek

Wat deze zaak zo bijzonder maakt, is de doorslaggevende rol die veiligheidsdienst AIVD in Shukrula's arrestatie heeft gespeeld. Het strafrechtelijk onderzoek naar de advocaat begon namelijk in december na een tip van de inlichtingendienst.

In een zogenoemd ambtsbericht aan het OM meldde de AIVD dat Shukrula berichten van zijn cliënt Taghi zou doorspelen aan personen in het criminele netwerk van Taghi.

Zorgen over communicatie

Hoewel AIVD-baas Erik Akerboom niet op individuele zaken kan ingaan, zegt hij tegen EenVandaag dat de AIVD zich zorgen maakt over de mogelijkheden tot communicatie, die criminelen vanuit de gevangenis nog kunnen hebben met hun netwerk.

"Een van de belangrijkste dingen die wij willen voorkomen is dat criminelen - ook als ze zitten opgesloten in de gevangenis - kunnen blijven spreken met hun criminele netwerk. Want hiermee kunnen ze nog altijd een dreiging uitoefenen op de samenleving."

Niet meer aansturen vanuit gevangenis

Het feit dat de AIVD deze tip doorgaf aan het OM, doet vermoeden dat de dienst zich vaker bezighoudt met verdachten in het Marengo-proces. De criminele organisatie van Taghi in het bijzonder.

Akerboom: "Dat we standaard meeluisteren met de telefoongesprekken tussen advocaten en deze personen, dat kan niet de conclusie zijn. Het gaat ons erom dat de communicatie vanuit de gevangenis stopt en dat niet langer de criminele netwerken kunnen worden aangestuurd. Bijvoorbeeld via een advocaat."

Kritische brief

Bovendien is het vanzelfsprekend dat de AIVD in actie komt, als er sprake is van 'bedreiging van de rechtstaat', vervolgt Akerboom. "Als deze criminele netwerken zich bezighouden met het bedreigen en zelfs liquideren van personen die onze rechtstaat vertegenwoordigen, dan kunnen ze erop rekenen dat ze in het vizier van van de AIVD komen. Dat is evident."

Een maand voor de arrestatie van Shukrula was er nog forse kritiek op de werkwijze van de AIVD. Twee toezichthouders van de geheime dienst concludeerde in een kritische brief dat de AIVD zich niet altijd aan de regels houdt.

Vaker onderzoek naar criminelen

De wet schrijft namelijk voor dat dat inlichtingendienst criminelen alleen mag onderzoeken als ze de nationale veiligheid in het gevaar brengen. Daar blijkt de AIVD zich volgens de eigen toezichthouders niet altijd aan te houden.

De dienst doet te vaak onderzoek naar criminelen waarbij de nationale veiligheid helemaal niet in het geding is.

'Beter onderbouwen'

Akerboom: "Als er een directe geweldsdreiging is van een politicus, een advocaat of een journalist, dan melden wij dat direct bij de politie, zodat die kan ingrijpen. Maar er zijn ook strafbare feiten die niet direct raken aan de nationale veiligheid, maar waar soms wel een crimineel netwerk achter ligt."

De AIVD-baas zegt dat de dienst zich wel degelijk aan de regels houdt. "Dit is de reden dat wij toezichthouders hebben. Die kijken altijd met ons mee, en fluiten ons ook terug als we te ver gaan. Dus als de toezichthouder dit zegt, zullen we nog beter onderbouwen dat er directe link is met de nationale veiligheid."

Nog 60 dagen in hechtenis

De 36-jarige Shukrula is de derde advocaat van Taghi die is opgepakt. In oktober 2021 werd Taghi's neef Youssef Taghi opgepakt en in april 2023 werd Inez Weski gearresteerd.

Shukrula was sinds november vorig jaar advocaat van Taghi. Samen met raadsheren Carlo Crince le Roy en Sultan Kat stonden zij Taghi bij. Na de arrestatie van Shukrula legden ook de overgebleven twee advocaten de verdediging van Ridiouan Taghi neer. Afgelopen vrijdag werd het voorarrest verlengd van de voormalig advocaat van Taghi. De raadkamer van de rechtbank in Amsterdam besloot dat Shukrula nog 60 dagen in hechtenis moet blijven.