Wereldwijd roken steeds minder mensen, ook in Nederland. Hier steekt nog maar 1 op de 5 volwassenen een sigaret op, blijkt uit de Leefstijlmonitor van het CBS (2022). Wij vroegen wat jullie willen weten over de dalende trend van het aantal rokers.

Hoogleraar gezondheidsrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen Brigit Toebes en Esther Croes, arts-epidemioloog bij het Trimbos Instituut, beantwoorden jullie vragen.

1. Wat kan de overheid nog meer doen om het roken te ontmoedigen?

"Er zijn eigenlijk vier bewezen effectieve maatregelen", zegt hoogleraar Toebes. "De zogenoemde vier P's die staan voor prijs, promotie, plaats en product. Naast het aanpassen van de prijs van sigaretten kan de overheid ook wat doen aan de regulering van de promotie van sigaretten. Dit is al verboden in Nederland, maar op het internet zien we dat jongeren en kinderen allerlei reclames kunnen tegenkomen van influencers die vapes, e-sigaretten, aanbieden."

De overheid heeft allerlei maatregelen genomen om het roken binnen openbare ruimtes en in de horeca te verbieden. Ook buiten op het schoolplein is roken verboden. "Het creëren van rookvrije ruimtes is ook een manier om het roken terug te dringen", vertelt Toebes.

De hoogleraar vraagt zich af hoe ver de overheid wil gaan als het gaat om het uitbreiden van rookvrije ruimtes. "Mensen zullen dat als een inperking van hun vrijheid ervaren, maar het kan wel in het belang zijn van kinderen en jongeren dat het roken steeds verder uit hun leefwereld verdwijnt."

"Wanneer je roken wilt ontmoedigen moet je ook stilstaan bij de verkooppunten van tabaksproducten", vervolgt ze. De overheid voert momenteel een beleid om het aantal verkooppunten te verminderen. Zo mogen supermarkten vanaf 1 juli geen tabak meer verkopen en over 8 jaar mogen alleen speciaalzaken nog tabaksproducten verkopen.

Tegelijkertijd lijken ondernemers hierop in te spelen door een speciaalzaak te beginnen. De hoogleraar vindt de toename van dit soort winkels 'zorgelijk'. "Hoewel supermarkten straks geen tabak meer mogen verkopen, zien we supermarkten nu ook van dat soort speciaalzaken openen in de buurt van hun winkel."

Bron: Eigen foto's

2. Wat zijn de streefdata voor het percentage rokers?

Arts-epidemioloog Croes van het Trimbos Instituut legt uit dat de overheid hierover afspraken heeft gemaakt die zijn opgenomen in het Nationaal Preventieakkoord. "In 2040 is het streven dat nog maar 5 procent van de volwassenen rookt." Voor jongeren en zwangere vrouwen geldt zelfs een streefgetal van 0 procent. "We zijn op weg naar een 'rookvrije generatie' en we willen dat kinderen opgroeien in een rookvrije omgeving."

Maar de Leefstijlmonitor van het CBS, in samenwerking met het RIVM en Trimbos, laat andere cijfers zien. "Als de trend van roken op deze manier blijft doorzetten gaan we de streefdoelen niet halen", bevestigt Croes. "We hebben dan nog 10 procent rokende volwassenen en 4 procent van de jongeren die roken."

In het Nationaal Preventieakkoord dat in 2018 is gesloten zijn een aantal maatregelen voorgesteld, die bovenop de bestaande maatregelen van de overheid komen, weet ze. "Met name voor plaatsen waar kinderen komen zijn er plannen om rookvrije omgevingen te creëren."

3. Het is allang bekend dat roken niet goed voor je is, waarom laat de overheid nog steeds toe dat tabak wordt verkocht?

Nederland kan de verkoop van tabak niet verbieden vanwege Europese regelgeving, zegt Croes. "In de EU kennen we vrij verkeer van goederen en tabak valt daar ook onder." Het enige wat de Nederlandse overheid volgens haar dan ook kan doen is roken onaantrekkelijk maken.

4. Wat moet er op EU-niveau gebeuren om roken te ontmoedigen?

Toebes ziet dat in buurlanden Duitsland en België de wetgeving voor ongezonde producten, waaronder tabak, minder ver is dan in Nederland. "Dat laat glashelder zien dat als je hier oplossingen voor wilt verzinnen, je afspraken hierover moet maken binnen de Europese Unie."

Ons land is volgens de hoogleraar gezondheidsrecht al een heel eind op weg om het aantal rokers terug te dringen. Ze wijst daarbij op de zogenoemde Tabacco Control Scale, een Europese ranglijst waarbij wordt gekeken naar de hoeveelheid maatregelen die worden genomen om roken te ontmoedigen. "Daarin is Nederland tussen 2019 en 2022 van plek 14 naar plek 4 gestegen."

5. Waarom worden er geen strenge maatregelen getroffen, zoals een verdubbeling van de accijns?

Een prijsverhoging van tabak is volgens onderzoek de meest effectieve manier om roken te ontmoedigen, vertelt Toebes. De accijns op sigaretten gaat in april met 60 cent omhoog, waardoor een pakje straks gemiddeld 10,70 euro kost. "Maar zou je een verdubbeling van de accijns aankondigen zoals in Australië, dan stuit je op politieke weerstand in Nederland. Mensen vinden dat betutteling en willen vrijheid om te consumeren."

En dan is er ook nog de tabaksindustrie, voegt Croes daaraan toe. "Als je een belastingverhoging zo ver van tevoren aankondigt, dan kan de tabaksindustrie daarop inspelen." Ze legt uit dat tabaksfabrikanten na zo'n aankondiging de prijs van een pakje verhogen tot de nieuwe prijs. Dat gebeurt in kleine stapjes zodat de consument het niet meteen merkt. Op die manier zijn rokers al 'gewend' aan de hogere prijs als de accijnsverhoging daadwerkelijk een feit is en heeft de maatregel dus minder effect.

6. Is roken weer een statussymbool aan het worden?

Toebes ziet dat het roken van e-sigaretten in opkomst is en dat is volgens haar 'een groot probleem'. De overheid moet dit soort 'trends' onder jongeren daarom goed in de gaten houden om het beleid eventueel snel bij te kunnen sturen, benadrukt ze. "Maatregelen nemen tegen roken is eigenlijk dweilen met de kraan open, want de ontwikkelingen op de tabaksmarkt gaan namelijk erg snel."

Croes ziet dat de tabaksindustrie 'steeds met hippe nieuwe producten komt om het imago van roken weer op te poetsen'. Als voorbeeld hiervan neemt Toebes 'snus' afkomstig uit Zweden. "Dat is een soort zakje dat onder de bovenlip wordt gestopt, waarna via bloedvaatjes nicotine in het bloed terechtkomt", legt ze uit. De verkoop van 'snus' is verboden in Nederland, maar wordt toch verkocht in ons land. Dit laat volgens beide experts maar zien dat inzetten op het ontmoedigen van roken heel belangrijk blijft.

Bij een crisis of ramp kan medisch personeel schaars zijn. Om dat op te vangen, gaat Defensie samenwerken met de Nationale Zorgreserve. Hoe versterken dit soort initiatieven de weerbaarheid van Nederland? "Overheid kan het niet meer alleen aan."

Zorgreservisten kunnen nu worden ingezet als Defensiepersoneel naar het buitenland moet, bijvoorbeeld bij een oorlogsdreiging. Het zijn gediplomeerde vrijwilligers, vaak oud-zorgmedewerkers, die zichzelf aanmelden en op momenten van crisis worden opgeroepen om bij te springen.

Coronacrisis

Bart Hilt is zo'n zorgreservist. Hilt heeft onder andere bij de brandweer, ambulance en huisartsenpost gewerkt. Hij werd voor het eerst ingezet tijdens de coronacrisis.

"Toen was er een oproep via Facebook en daar heb ik toen op gereageerd", legt hij uit. "Er werd gekeken in welke regio je woonde en welke ziekenhuizen mensen nodig hadden. En toen ben ik ondersteunend geweest aan de verpleging."

'Samenwerking goed idee'

De samenwerking tussen Defensie en de Nationale Zorgreserve is volgens Hilt dan ook een goed idee. "Als je kijkt naar alle brandhaarden die we in de wereld hebben, kan je er op deze manier echt voor elkaar zijn."

Middenin de coronacrisis wordt het Nationale Zorgreserve opgericht, als burgerinitiatief, legt directeur Charlotte de Schepper uit. "Een aantal burgers dacht toen, 'goh, steeds meer mensen worden ziek, maar ook steeds meer hulpverleners worden ziek. Hoe kunnen wij helpen?' En die hebben de handen ineengeslagen." Inmiddels wordt het gefinancierd door het Ministerie van Volksgezondheid.

Tekort opvullen

Mocht Defensie beroep doen op de zorgreservisten, zijn ze puur bedoeld als achtervang.

"Wij worden dan niet uitgezonden naar het buitenland. Maar de medisch specialisten van het leger wel, waardoor er een tekort is aan medisch personeel in de bases van Defensie. En die plaatsen gaan wij dan opvullen", legt Hilt uit.

Voordelen burgerinitiatief

Ook Jaap Donker, directeur van de veiligheidsregio Utrecht, ziet de voordelen van het initiatief.

"Als Defensie in het buitenland meer moet doen en de situatie hier schaars is, of als we bijvoorbeeld slachtoffers vanuit het buitenland moeten verzorgen, hebben we iedereen keihard nodig."

'Overheid kan het niet meer alleen'

Het is volgens Donker duidelijk waarom dit nu van belang is. Het gaat daarbij ook niet om de zorg alleen, legt hij uit.

"Op dit moment zie je dat de kans op een lange stroomuitval, of een natuurbrand heel reëel is. Dat willen we niet, maar we moeten ons voorbereiden." En dat kan de overheid niet meer alleen. "We staan voor ongekende uitdagingen, daarbij hebben we mensen nodig die initiatief nemen."

Zelfredzaam worden

De samenwerking is één stap richting het verbeteren van onze zelfredzaamheid. Maar er is werk aan de winkel op het gebied van weerbaarheid, ziet Donker.

"We zijn gewend dat als er iets misgaat, dat de overheid komt helpen. Maar we zien dat de risico's die we lopen zo groot zijn, dat kan de overheid niet aan. We moeten zelf en samen redzaam worden."

Onvoldoende voorbereid op crisis

Nederlanders voelen de urgentie nog onvoldoende, volgens Donker. "We zijn opgevoed met het idee dat het nooit meer oorlog zou worden en dat alles goed gaat, maar we moeten ons voorbereiden op andere scenario's."

Vandaag presenteerde de Europese Commissie plannen die ertoe moeten leiden dat de Europese Unie voorbereid is op verschillende soorten crises.

Krachten lokaal bundelen

Maar hoe? Volgens Donker ligt de kracht ook vooral in dit soort initiatieven. "Gelukkig zijn er veel instanties die daarbij helpen. Mochten mensen willen bijdragen, meld je dan, zodat we de initiatieven aan elkaar knopen en ons kunnen voorbereiden op iets wat hopelijk nooit voorkomt."

Donker zet zich vooral op lokaal niveau in. "Als de stroom er bijvoorbeeld lang af ligt, hebben mensen behoefte aan informatie." Dat zou in de vorm van lokale 'noodsteunpunten' gerealiseerd kunnen worden. "We willen op logische plekken in de samenleving, zoals brandweerkazernes, een stemlokaal of een buurthuis, dat mensen daar terecht kunnen in nood."

Kijk naar elkaar om

We zullen het uiteindelijk vooral met elkaar moeten doen, zegt zorgreservist Bart Hilt. "Ik zie het als een soort roeping. Elkaar ondersteunen en elkaar helpen. Daar waar het tekort is, moet je elkaar aanvullen."

Ook Jaap Donker zegt: "We moeten ook kijken hoe het met de buurman of kwetsbaren in de straat is. Hoe kunnen we samen de schouders eronder zetten? Hoe kunnen we in donkere periodes elkaar hier doorheen loodsen?"

Beter voorbereid dan achteraf problemen

Toch hoopt Hilt binnenkort nog niet ingezet te worden. "Dat zou het mooiste zijn. Hoe minder dat we nodig zijn, hoe beter het eigenlijk is. Maar ja, je kan beter zorgen dat je iets achter de hand hebt, als dat je te laat bent en je in de problemen raakt."

Tot nu toe hebben 4.000 zorgprofessionals zich gemeld bij de Nationale Zorgreserve. Ze hopen te groeien naar een bestand van zo'n 5.000 mensen.

De Amerikaanse president Trump voert de druk rondom de koop van Groenland op. Hij wil het eiland vanwege de strategische ligging en bodemschatten en stuurt daarom vicepresident JD Vance op pad voor een bezoek. "Dit is voor de meeste Denen een shock."

"Het is een grote stressfactor en je mag het niet onderschatten", zegt Clingendael-onderzoeker Karen van Loon over de huidige situatie.

Bondgenootschap onder druk

Van Loon is gespecialiseerd in geopolitiek in het Noordpoolgebied en bredere veiligheids- en defensievraagstukken en ziet hoe Donald Trump met zijn uitspraken en het bezoek van vicepresident JD Vance, het bondgenootschap tussen Amerika en Denemarken onder druk zet.

Groenland valt op dit moment, tot hun grote ongenoegen, nog onder het Deense koninkrijk.

Denen in schok door bezoek Vance

Het had een bezoek moeten zijn waarbij alleen de vrouw van JD Vance, Second Lady Usha Vance, aanwezig zou zijn. "Ze zou bezoekjes afleggen aan verschillende Groenlandse gemeenschappen, maar die bezoeken zijn nu afgelast. Het blijft nu bij een bezoek aan de Amerikaanse luchtmachtbasis", zegt Van Loon.

"Wat er nu gebeurt is voor de meeste Denen echt een schok. Je kan wel spreken van een ernstige vertrouwensbreuk", vertelt de onderzoeker.

'Groenland niet te koop'

Vicepresident Vance zal nu namelijk wel aanwezig zijn bij het bezoek en hoogstwaarschijnlijk gesprekken voeren met diplomaten.

En dat terwijl Denemarken al meerdere keren heeft aangegeven geen interesse te hebben in het verzoek van Trump. Ze zijn niet van plan om Groenland 'over te dragen' aan de Verenigde Staten.

'Hij wil niet loslaten'

Toch blijft Trump aandringen. De uitspraken die vanuit de Verenigde Staten blijven komen hebben een impact op zowel de Denen als Groenlanders. Ze zijn niet gewend dat een president blijft aandringen.

"Vroeger hebben ze het ook wel eens gevraagd, maar werd het losgelaten", zegt Van Loon. Volgens de onderzoeker werd Trump tijdens zijn eerste termijn zelfs uitgelachen toen hij het balletje opgooide. "Het leek toen absurd, maar sinds hij voor de tweede keer president is, is het duidelijk dat hij het niet wil loslaten."

Toch onderhandelen

Maar juist door die houding moeten Deense en Amerikaanse onderhandelaren nu toch met elkaar om tafel gaan zitten. "Om een consensus te vinden en niet te vergeten om Groenland bij dit proces te betrekken", legt de onderzoeker uit.

"Want", vervolgt Van Loon, "Groenland is wel een regio die in zeer grote mate zelfbestuur heeft binnen het Koninkrijk Denemarken." De twee landen kunnen dus niet zonder inspraak van het hoofd van het eiland een beslissing maken. Dit vooral omdat Groenland onafhankelijk wil zijn, ook van Denemarken.

Angst in Groenland

De angst in Groenland is op dit moment dus groot, weet Van Loon. Ze willen hun onafhankelijkheid van Denemarken niet inruilen voor afhankelijkheid van Amerika. "Het gevoel is daar heel sterk. Er is angst voor wat er komen gaat."

"Ze hebben al een heel lang proces afgelegd met Denemarken en dat dekolonisatieproces is nog steeds bezig", gaat de onderzoeker verder.

Respectloos

"Ze zijn er heel duidelijk in dat ze geen Amerikanen willen worden." En dat is vooral te zien aan alle standpunten die hun regering op dit moment inneemt.

Zo liet de Groenlandse premier Múte Bourup Egede de afgelopen maanden al publiekelijk weten dat het eiland niet te koop is, en dat hij Trump respectloos vindt.

'Rol van de EU is beperkt'

Kan de Europese Unie nog iets betekenen in deze noodgedwongen onderhandelingen, aangezien Denemarken een lidstaat is? "Dat is een lastig verhaal", antwoordt Van Loon. "Denemarken is lid van de EU maar Groenland niet. Ze hebben in de jaren 80 een opt-out gehad."

Maar aangezien de EU wel nog steeds investeert in Groenland - onder andere in onderwijs en gezondheid - én een paar jaar geleden een mineralendeal heeft gesloten, zou de EU wel een bemiddelende rol kunnen spelen, denkt de onderzoeker. "Dus er is een rol voor de EU, maar die blijft wel beperkt."