Defensie wil in het Gelderse Herwijnen een militaire radar plaatsen. Die is volgens het ministerie noodzakelijk voor de verdediging van het luchtruim. Maar bewoners vrezen voor hun gezondheid door de straling van de radar.

Daarom zijn ze al twee al twee jaar in gevecht met het ministerie van Defensie. Ze krijgen daarin bijval van de gemeenteraad en Kamerleden.

Al jaren last van straling

Als het aan Defensie ligt, komt de radar op een stukje grond even buiten Herwijnen. Dat terrein is eigendom van Defensie en ligt zo'n 900 meter van de dorpsrand vandaan, terwijl dat volgens landelijke regels op een afstand van 1500 meter moet zijn. En dat is zorgelijk, vindt Edwin Rijkse van bewonerscomité Radar Nee. Het dorp heeft al jaren last van straling, zegt hij.

Herwijnen heeft al een historie van veertig jaar met radars. Er stonden er twee van de rijksluchtvaardienst. De ene werd vervangen door de KNMI-buienradar. De andere locatie wil Defensie nu gebruiken voor een geavanceerde Smart-l radar.

Bewoners willen duidelijkheid over veiligheid

Maar die komt er niet, als het aan de bewoners van het dorp ligt. "We zijn niet tegen Defensie en ook niet tegen een radar, maar we willen niet dat hij in Herwijnen komt. Veel bewoners maken zich terecht zorgen over wat straling voor hun gezondheid betekent", zegt Rijkse. "Niet alleen nu, maar ook op lange termijn."

Ook inwoner Ruben van der Horst deelt die zorgen. "Defensie heeft een tunnelvisie", vindt hij en wil duidelijkheid over wat de radar precies doet.

Dichtbij bewoners

Ook de gemeente West Betuwe, waar Herwijnen ligt, twijfelt aan de veiligheid van de radar. "We vragen ons af waarom hij in Herwijnen moet komen, terwijl hier al een radar staat", zegt Sietske Klein-de Jong, wethouder gemeente West Betuwe.

"Hij komt dichtbij het dorp te staan, dus we maken ons vooral druk om de straling die er vrij zal komen. Zolang daar onduidelijkheid over is, hoeft hij er van mij niet te komen."

Gezondheidsrisico's

Maar de gemeente heeft geen inbreng meer, want de staatssecretaris heeft de zogeheten Rijkscoördinatieregeling ingezet. Daarmee wordt de lokale politiek aan de kant geschoven. "De gemeente staat daardoor buitenspel", zegt wethouder Klein-de Jong hierover. "We kunnen geen zienswijze indienen of bezwaar maken en staan met onze rug tegen de muur. Het landsbelang gaat boven het belang van het dorp. Dat betekent dat het belang van een gemeente, van mijn inwoners, er niet toe doet. Ik vind dat heel lastig."

"Natuurlijk moet de hogere overheid soms grotere zaken beslissen, en soms gaat dat ten koste van het belang van inwoners. Maar hier gaan ze er wel heel makkelijk mee om. We hebben het over gezondheidsrisico's."

Landsbelang telt zwaarder

Voor de Rijkscoördinatieregeling is niet zomaar gekozen, zegt staatssecretaris Barbara Visser. Defensie wil twee goed werkende radars. Op dit moment staan ze in het Friese Wier en het Gelderse Nieuw Milligen.

"Ze staan daar al meer dan 40 jaar, zijn oud en werken soms niet meer. We moeten ze dus vervangen. In Wier hebben we dat gedaan, maar Nieuw Milligen is geen goede locatie meer", zegt de staatssecretaris. "Uiteindelijk kwamen we bij Herwijnen, waar al een radar van de luchtverkeersleiding stond, omdat het in vlak gebied ligt."

'Het gaat om onze veiligheid'

Eén radar is helaas niet genoeg, legt Visser uit. "De radar in Wier kan Rotterdam, Zeeland en Noord-Brabant bijvoorbeeld niet zien. En zo'n radar is wel nodig, want anders kan iemand ons luchtruim invliegen die je hier echt niet wil hebben, en kunnen we het niet zien wanneer een vliegtuig wordt gekaapt of een gedetineerde met een helikopter uit de gevangenis vlucht. Het gaat om onze veiligheid."

Visser zegt de vragen en bezorgdheid van bewoners over gezondheidsrisico's serieus te nemen. Hun vragen vindt ze terecht, dus heeft ze aanvullend onderzoek laten doen door onderzoeksorganisatie TNO. "Maar ik moet de belangen afwegen. We hebben een nationaal belang en dat is het verdedigen van Nederland."

Alternatieve locaties zijn geen optie

Er zou gekeken zijn naar alternatieve locaties waar vanuit ook het Nederlandse luchtruim te zien is. "Die bleken niet geschikt, omdat ze bijvoorbeeld midden in een weiland lagen of geen eigendom zijn van ons of van de gemeente. De eigenaar moet het dan willen verkopen en er moeten wegen worden aangelegd", zegt Visser.

"De gemeenten wilden allemaal niet meewerken, dus overal staan we voor een dichte deur. Met zo'n proces ben je een paar jaar verder, en in de tussentijd moet defensie het land beschermen. Als er wat gebeurt, kijkt iedereen ons aan."

'We voldoen aan de regels'

Hoewel Herwijnen zich zorgen maakt over de afstand tussen de militaire radar en het dorp, zo'n 900 meter in plaats van de verplichte 1500 meter, voldoet Defensie aan de regels volgens Visser.

"Als je dichterbij komt, moet je onderbouwen dat het veilig is. En dat is het. Er gelden internationale normen, die door de Wereldgezondheidsorganisatie zijn erkend. Daar voldoen wij aan. Toch heb ik door TNO aanvullend onderzoek laten doen om vragen van bewoners te beantwoorden. Een externe, internationaal onderzoeksinstituut kijkt daarna of we iets over het hoofd hebben gezien."

Meting

Voordat de radar aan gaat, maar ook zodra hij aanstaat, wil staatssecretaris Visser een meting doen om te zien of de uitslagen overeenkomen met het onderzoek.

"Ik ga met open blik het gesprek aan, daarom heb ik onderzoek laten doen. Ik kan de zorgen misschien niet volledig wegnemen, maar ik ben wel zo transparant mogelijk en laat stap voor stap zien wat we doen."

Risico's zijn op lange termijn niet uit te sluiten

Volgens stralingsdeskundige Guy Vandenbosch aan de universiteit van Leuven kan de wetenschap op dit vlak en op dit moment geen uitsluitsel geven over de gezondheidsrisico's van zo'n radar op lange termijn.

"Niemand kan zeggen wat de effecten van deze bestraling zijn na veertig, vijftig jaar", zegt hij. "Ik zeg niet dat er iets kwalijks aan de hand is, maar ik durf dat ook helemaal niet uit te sluiten. Als je naar wettelijke vereisten kijkt kan Defensie de radar plaatsen, maar dat is niet het antwoord op de vraag of het veilig is. Het is absoluut geen garantie dat er niks aan de hand is. Zeker niet op lange termijn."

Bewonersbijeenkomst

Ook het parlement lijkt te twijfelen aan de veiligheid. Op 10 september wordt door de Kamer een bijeenkomst georganiseerd met bewoners en stralingsdeskundigen. Rijkse, Van der Horst en Vandenbosch krijgen dan ook spreektijd.

Hoewel de wethouder niets voor haar inwoners kan betekenen, zegt ze hen te steunen. "Het enige wat wij kunnen is tussen onze inwoners staan, zodat ze de motivatie blijven houden."

Het was lang een discussiepunt in Den Haag, maar nu komt het er hoogstwaarschijnlijk toch: een vuurwerkverbod. Voor vuurwerkhandelaren is het een grote klap, zo ook voor Hans Schram uit Castricum. "Ik dacht dat ik veilig zat voor de komende jaren."