In Friesland uitgestorven 'mysterieuze' kwabaal lijkt terug: een succesje voor het herstel van de biodiversiteit

Een succesje voor natuurorganisaties: de kwabaal is opnieuw ontdekt in Friesland. De vis was daar al decennialang uitgestorven. Op verschillende plekken in Nederland wordt hard gewerkt aan de terugkeer van de oer-Hollandse koudwatervis.

Een bijzondere, mysterieuze vis is het volgens visecoloog Mark Groen van kennisorganisatie RAVON. Eigenlijk is de vis alleen actief in de koude wintermaanden wanneer hij wil voortplanten. Op dat moment maakt hij een kenmerkend, trommelend geluid. "We weten niet precies waarom de kwabaal (lees: kwab-aal) dat doet. Maar het geluid draagt ontzettend ver en ze doen het alleen in de paaitijd. Maar wat daarna gebeurt, is nog één groot mysterie."

Nachtenlang onderzoek

De kwabaal leidt een verborgen bestaan, vooral in de zomer. Een visser zag de kwabaal 3 jaar geleden al rondzwemmen in de Friese Libbe Gabriëlsplas in Ureterp, tot grote verbazing van Groen. Daarna werden watermonsters afgenomen, gevist met gewone netten en met sleepnetten. Maar de kwabaal werd niet gevonden.

Totdat er afgelopen winter nachtenlang onderzoek werd gedaan met de hydrofoon; een soort van onderwatermicrofoon. Toen hoorden experts bij RAVON toch dat trommelende geluid.

'Het klopt gewoon, dit is kwabaal'

Groen kon het eerst bijna niet geloven. "We hebben gecheckt bij meerdere internationale experts. We wilden het zeker weten. Want iets herontdekken wil je niet zomaar doen."

"Maar iedereen zei: 'het klopt gewoon, dit is kwabaal'. En waarschijnlijk meerdere exemplaren ook, dus dat maakt het uniek." Maar waar de vissen vandaan komen en of ze in de Friese plas kunnen voortplanten, is nog maar de vraag. Daar wordt nog onderzoek naar gedaan.

Funest voor de vis

De kwabaal is in Nederland langzaam aan het uitsterven. Zo'n 100 jaar geleden kwam de vis eigenlijk in alle Nederlandse wateren veel voor. Nu wordt hij alleen nog sporadisch gezien. Dat de vis uitsterft, heeft onder meer te maken met de verslechterde waterkwaliteit.

Daarnaast kanaliseerden Nederlanders in de jaren 70 en 80 alle beken en rivieren om ervoor te zorgen dat het water niet meer buiten de oevers kon treden. Meanderende beken verdwenen en overtollig water werd weggepompt. Dat is volgens Mark Groen van RAVON funest voor de vis. "De kwabaal heeft overstromingsvlakten nodig om zich voort te planten. Dat missen we nu in Nederland."

'Zie je nergens anders in Nederland'

De enige plek in Nederland waar wel een gezonde populatie leeft, is in beekdal De Groote Beerze in het Brabantse Oirschot. De kwabaal werd daar opnieuw geïntroduceerd nadat de gekanaliseerde beek in ere was hersteld en weer kon overstromen.

Er werden volgens ecoloog Mark Scheepens van waterschap De Dommel in 4 jaar tijd zo'n 10.000 kleine kwabalen uitgezet en dat heeft zijn vruchten afgeworpen: "Wat we zien, is dat er echt voortplanting plaatsvindt. Dat vinden we echt heel mooi want dat zie je nergens anders in Nederland."

Ideale plek

De vistrappen in de Groote Beerze werden verwijderd, de beek stroomt langzamer en het water is dieper. Een ideale plek voor de vis, ook in de warme zomer, zegt Scheepens.

"Juist de meanders en de koele diepe stukken in de beek zijn de plekken waar de grote kwabalen verblijven en de koelte opzoeken", legt de ecoloog uit.

Onderzoek naar de kwabaal

Ook in de Overijsselse Vecht wordt de vis nog gezien en ook daar wordt er van alles aan gedaan om de vis te behouden. Samen met Duitsland doet Sportvisserij Nederland onderzoek naar hoe vissen zich verplaatsen in de rivier die vanuit Duitsland door Overijssel naar het Flevolandse Ketelmeer stroomt.

Voor het onderzoek werden honderden vissen gevangen, waaronder ook een aantal kwabalen. Die kregen een gps-zender. Daaruit bleek volgens Jan Kamman van Sportvisserij Nederland dat de kwabaal gewone vistrappen niet kan passeren. "De kwabaal is een bodemvis en kan niet springen."

'Hele habitat verbetert'

Om ervoor te zorgen dat de vis wel door de Vecht kan zwemmen en kan zoeken naar een geschikte plek om zich voort te planten, werd bij een aantal stuwen naast een vispassage ook een nevengeul gegraven.

Eén van die plekken is bij stuw Junne in Stegeren. Daar is een natuurlijk watersysteem aangelegd van 3 kilometer lang, naast de rechtgetrokken Vecht. Het gaat niet alleen om de kwabaal, maar om de hele habitat die verbetert door de nevengeul. Je ziet het water stromen en dat allerlei beesten daar gebruik van maken, zoals de waterjuffer."

'Ambassadeur van biodiversiteit'

Dat de kwabaal belangrijk is voor de Nederlandse biodiversiteit, daar zijn alle experts het wel over eens. Volgens Mark Groen van RAVON is de kwabaal een ambassadeurssoort: "Waar de kwabaal zit, is sprake van een dynamisch watersysteem."

"En daar hebben ook andere soorten profijt van, zoals verschillende waterplanten, libellen, vogels en vlinders." Jan Kamman van Sportvisserij Nederland vult aan: "Waar de kwabaal zit, zijn ook vogels die de vis eten. Als de vissen verdwijnen, verdwijnen ook andere beesten. Het is natuurlijk gek als we zomaar een vissoort laten uitsterven."