Er moet meer kennis over en begrip voor de langdurige impact van moord op nabestaanden komen. Dat wil Lucinda van de Ven, die in 2002 haar zus Nadia verloor. Veel nabestaanden van zo'n misdrijf worstelen jarenlang met ernstige klachten.

"Nazorg voor nabestaanden is er nagenoeg niet", zegt Nadia's zus, Lucinda. "Ik ken meerdere nabestaanden die nergens terecht kunnen." Meer dan 20 jaar geleden is het inmiddels dat Nadia op 25-jarige leeftijd werd doodgeschoten door de zoon van haar huisbaas, Pascal F.. Hij heeft de daad nooit bekend en zijn straf is omgezet naar TBS met voorwaarden. Een volgende stap naar volledige vrijheid.

'Amputatie van mijn ziel'

Nadia's dood was een mokerslag, vertelt Lucinda. "Een amputatie van mijn ziel." Iedere dag was er het missen, het verdriet en de boosheid. "Bij alles wat je doet denk je: dit maakt Nadia niet mee. Hoe had ze dit gevonden?" Er zijn schuldgevoelens. "Overlevingsschuld. Het is lastig om blij te zijn als iemand van wie je zoveel houdt er niet meer is."

Ook fysiek worstelde ze: nekklachten, slecht tegen prikkels kunnen. Reizen met het openbaar vervoer of eten in een restaurant was lange tijd te veel. Die klachten trokken weg, maar wat bleef was de moeheid. Ze merkte onbegrip in haar omgeving. "Er wordt heel snel gedacht: je beeldt het je in, je stelt je aan, doe het niet zo moeilijk. Maar je stelt je niet aan. Door de schaamte om erover te praten, gaan mensen veel te lang door."

Traumatisch verlies

Als rouwklachten zo hevig zijn en het dagelijks leven gaan belemmeren, kan er sprake zijn van zogenoemde persisterende rouw, zegt universitair docent en onderzoeker Lonneke Lenferink van de Universiteit van Twente. "Het wordt ook weleens een potentieel traumatisch verlies genoemd", zegt ze. Ze benadrukt dat de meeste mensen met hulp van vrienden en familie een manier vinden om met het verlies van een dierbare om te gaan.

Duits onderzoek laat zien dat ongeveer 3 procent van de mensen die een natuurlijk overlijden meemaakt het risico loopt om persisterende rouwklachten te ontwikkelen. Als dat verlies plotseling en gewelddadig is, dan is het risico ongeveer vier keer zo groot. "Bij klachten kun je denken aan moeite om voor jezelf of je familie te zorgen, moeite om je dagelijkse activiteiten zoals werk weer op te pakken en continu piekeren en malen."

Eenzaamheid herkenbaar

Lucinda, zelf revalidatie-arts, kreeg destijds weinig begrip van haar werkgever. Collega's vroegen niet naar Nadia of haar situatie. "Dat is heel eenzaam." Terwijl ze ziek thuiszat organiseerden haar collega's een personeelsuitje: een moordspel. "Ik was niet uitgenodigd, want ik zat toch in de ziektewet", vertelt ze. "Ik dacht: je had ook een ander thema kunnen kiezen." Ze keerde niet meer terug naar de werkvloer.

In 2020, 18 jaar na de moord, kreeg Lucinda de diagnose posttraumatische stressstoornis (PTSS) en een persisterende rouwstoornis. "Als ik kijk naar de hulp die Nadia's dader heeft gehad, dan denk ik dat we hulp bieden aan de verkeerde persoon", zegt ze. Over de nasleep van de moord op haar zus maakte ze in 2019 de documentaire 'Overleven'.

Onderzoek naar langetermijneffecten

Ook schreef ze over haar ervaringen het boek 'Nabestaanden van moord, de vergeten slachtoffers'. Daarin pleit ze voor meer onderzoek naar de langetermijneffecten van moord.

"Je moet vaststellen: wat doet moord op de lange termijn met je arbeidsvermogen en met je gezondheid? Niet alleen met je mentale gezondheid, maar ook met je lichamelijke gezondheid. Met meer onderzoek volgt hopelijk meer erkenning."

'Niet één oorzaak aan te wijzen'

Waarom de een wel een stoornis ontwikkelt en de ander niet, is niet duidelijk. "Er is niet één oorzaak aan te wijzen", zegt onderzoeker Lenferink. "Je eigen kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van psychische klachten kan een rol spelen, ook de familie waarin je bent opgegroeid is bepalend. Heb je geleerd om goed je emoties te uiten? Om met elkaar in gesprek te gaan over wat je ervaart?"

Klachten kunnen jaren aanhouden. Nabestaanden van moord ervaren gemiddeld 7 jaar na de moord 'forse' klachten, vertelt Lenferink. "Ook zien we bij de groep die dierbaren verloor bij de MH17-ramp dat 1 op de 7 of 1 op de 8 na bijna 10 jaar nog last heeft van die klachten", vertelt de onderzoeker. "En dus niet kan werken, er continu mee bezig is."

Relatief nieuwe stoornis

Persisterende rouw is een relatief nieuw begrip, legt onderzoeker Lenferink uit. Het is pas sinds 2022 een officiële stoornis. "Niet iedere therapeut zal veel ervaring hebben met mensen bijstaan na zo'n ingrijpende levensgebeurtenis. Nabestaanden kunnen er dus best alleen voor staan. Ik denk dat er veel meer bekendheid en meer aandacht voor mag zijn", zegt ze.

"Zodat dat mensen meer gaan spreken over wat het doet als je zo'n ingrijpende levensgebeurtenis meemaakt en hoe je iemand kunt ondersteunen. En dan kan het gaan over mensen in je directe omgeving, zoals je buren, je familie, je vrienden. Maar ook hoe er op de werkvloer over gesproken wordt. Rouw kan echt het dagelijks leven belemmeren, waaronder ook je werk."

Te weinig aandacht en erkenning

Mensen begrijpen vaak niet wat zo'n ingrijpende levensgebeurtenis met iemand kan doen, vervolgt Lenferink. "Ik denk dat er te weinig aandacht en erkenning is voor deze groep. Als naasten van mensen die dit soort dingen meemaken, is het belangrijk dat we erover gaan praten met elkaar."

Ook als werkgever bijvoorbeeld of als collega als je weet dat iemand een dierbare heeft verloren. "Open het gesprek. Wees ervoor diegene. Heb aandacht voor wat diegene doormaakt." Je kunt genezen van persisterende rouw, benadrukt ze. "Het betekent niet dat je de rest van je leven in beslag wordt genomen door rouw."

Expertisecentrum voor vergeten groep

Ook met Lucinda gaat het steeds beter. Op bepaalde momenten heeft ze er nog last van, zoals met de tbs-zittingen. "Het zou fantastisch zijn als het over 5 jaar nog beter gaat, maar niemand heeft een glazen bol."

Wat Lucinda betreft komt er een landelijk expertisecentrum, voor deze vergeten groep. "Rouw na moord is zo specialistisch, daar heb je specialistische nazorg voor nodig." De gespecialiseerde instelling die er is zit maar op twee locaties in Nederland. "Die hebben een strenge selectie. Niet iedereen komt erdoor."

President Donald Trump kondigde het gisteravond aan: Amerika gaat een importheffing van 20 procent op alle producten uit de Europese Unie doorvoeren. Wereldwijd waarschuwen economen dat dit een slecht idee is, vooral voor de VS zelf. Toch zet Trump door.

Voor Nederlandse ondernemingen met veel export naar de Verenigde Staten breken spannende tijden aan. Door de extra belasting van 20 procent worden hun producten voor de Amerikaanse consument een stuk duurder. "Dit betekent heel veel onzekerheid."

"Dit valt wel rauw op ons dak", zegt Willem Hulsebosch. Samen met zijn vrouw en zoons runt hij al jaren een bloembollenbedrijf in Julianadorp.

Andere markten

"We doen al decennialang zaken met Amerika en hebben in de loop der jaren echt een goede band opgebouwd met onze klanten in de VS", gaat Hulsebosch verder. "Die willen we graag houden. Maar als het moet, dan gaan we ons op andere markten richten."

Want de familie beseft wel dat Amerikanen zullen afhaken als bloemen door de heffing te duur worden. "Tulpen zijn geen eerste levensbehoefte. Aan het eind van je rondje supermarkt staat er een bosje bloemen. Als dat ineens 20 procent duurder is, dan denk je wel twee keer na."

'We begrijpen zijn visie'

De familie Hulsebosch is flink verweven met de Verenigde Staten. "Onze moeder is Amerikaans, we hebben familie overzee en komen er vaak", vertelt zoon Roy.

"We houden van het land en zijn zelfs pro-Trumpers. Dat klinkt misschien tegenstrijdig, maar we begrijpen zijn visie wel. Hij maakt waar wat hij zegt. Dat vinden wij ergens ook wel bewonderenswaardig. Hij zet zijn volk op één, dat is duidelijk. Daar kunnen wij in Europa nog wat van leren. Alleen dit plan, dat maakt het voor ons wel lastig."

Niet volledig afhankelijk

Toch blijft Hulsebosch positief: "We zijn gelukkig niet volledig afhankelijk van Amerika. We exporteren ook naar Engeland, China, Rusland en Kazachstan. En we hebben een uniek product. Bollen kun je maar op één plek in de wereld telen, en dat is hier, in Nederland. Door het klimaat, de bodem, de omstandigheden. Dat kan niet zomaar ergens anders. Daar hebben ze ons gewoon voor nodig.

Er zijn dus genoeg opties. "Als de ene markt moeilijk doet, dan vinden wij onze weg wel via een andere. We hebben al vaker met onzekerheden te maken gehad. Als het even tegenzit, dan nemen we genoegen met wat minder marge en stellen we investeringen gewoon even uit."

'Kennis en ervaring zit in Nederland'

"Trump ziet ons het liefst naar Amerika vertrekken", legt directeur van TTA-ISO Martin Maasland uit. Het Nederlandse bedrijf maakt landbouwmachines en heeft een grote afzetmarkt in de Verenigde Staten.

TTA-ISO heeft zelfs een kantoor in de VS zitten. "Maar de kennis en ervaring op het gebied van high-techsystemen in de tuinbouw zit hier in Nederland. Die gekwalificeerde mensen kun je niet oppakken en in Amerika neerzetten."

Prijs verlagen

Bang voor Amerikaanse concurrenten is Maasland niet. "In ons geval zijn er weinig of eigenlijk geen partijen in de Verenigde Staten die hetzelfde kunnen bieden als wij. We zien onszelf daardoor niet genoodzaakt om de winstgevendheid op onze machines te verlagen."

Maar als de prijs vanwege de invoerheffingen te hoog wordt, dan bestaat er volgens Maasland wel een kans dat de markt afneemt of zelfs helemaal stilvalt. "Dan kunnen we overwegen of we bereid zijn iets van onze marges op te geven, maar we moeten ook de salarissen van onze medewerkers kunnen betalen."

Tegenactie

Over eventuele eigen tarieven die de EU als tegenactie kan invoeren, maakt Maasland zich geen zorgen. "De grootste impact zijn uiteindelijk toch de hoge tarieven van Amerika richting Europa, omdat wij in Europa produceren."

"En andersom importeren wij weinig vanuit Amerika", gaat hij verder. "Dus als Europa hoge handelstarieven gaat invoeren, verwachten wij niet dat dat veel impact op ons heeft."

Minder groei maar geen crisis

Hoofdeconomoom van de ING Marieke Blom begrijpt de zorgen van Nederlandse ondernemers die veel exporteren naar de Verenigde Staten. "Door Trumps nieuwe invoertarieven, gemiddeld 25 procent, en zelfs 54 procent voor China krijgt ook de Europese Unie een tarief van 20 procent opgelegd. Dat leidt naar verwachting tot een exportdaling van zo'n 15 procent richting de VS. Voor Nederland betekent dat een krimp van ongeveer 0,2 procent van het BBP."

Toch is dit volgens Blom geen nieuwe economische crisis in wording. "Dit is niet te vergelijken met corona of de energiecrisis. Het is vooral een rem op de groei."

Niet terugslaan met eigen tarief

Blom verwacht dat Europa met eigen tarieven zal reageren. "Maar hoe dat uitpakt is onduidelijk, omdat we niet zeker weten hoe Trump reageert. Een handelsoorlog moeten we zien te voorkomen."

"We kunnen beter gerichte steun bieden aan getroffen sectoren. Ook kan er veel winst worden geboekt door de interne markt beter te laten werken. En er liggen veel kansen in het versterken van handelsrelaties met landen als India en Zuid-Amerika. Als we dit moment grijpen, kan Europa uiteindelijk sterker en minder afhankelijk van de VS worden. Ook voor Nederland liggen hier echte kansen."