Holleeder levenslang de cel in? 'Alleen met een hobby houd je het vol'

Moet Willem Holleeder de rest van zijn leven achter de tralies doorbrengen? Vandaag komt het Openbaar Ministerie met een strafeis tegen hem. Verwachte eis: levenslang. Maar levenslang is in Nederland niet meer per se levenslang.

Pas deze zomer, op 4 juli, doet de Amsterdamse rechtbank uitspraak in de megazaak tegen de topcrimineel, die jarenlang ongrijpbaar leek voor politie en justitie. Deskundigen achten de kans 'vrij groot' dat hij bij een levenslange straf nooit meer vrij zal komen. Al is het maar omdat hij afgelopen voorjaar 60 jaar is geworden.

Veertig keer levenslang

In Nederland zitten nu zo'n veertig mensen een levenslange gevangenisstraf uit. Het zijn vrijwel allemaal bekende zaken waarin levenslang wordt gegeven. Denk aan Mohammed B., de moordenaar van filmmaker Theo van Gogh.

De vier mannen die voor een reeks liquidaties in de Amsterdamse onderwereld verantwoordelijk worden gehouden kregen in de zomer van 2017 levenslange celstraf van het Hof. In het voorjaar van 2018 veroordeelde het Hof Arnhem-Leeuwarden de 'moordbroers' tot een levenslange straf vanwege drie roofmoorden.

Inhumaan

Tot voor kort betekende de levenslange straf ook echt levenslang in ons land. Het indienen van een gratieverzoek was mogelijk, maar gratie werd eigenlijk nooit verleend. Sinds 1986 heeft alleen iemand die op sterven lag gratie gekregen van de koning. Daarna is het nooit meer voorgekomen.

Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens uitte kritiek op het Nederlandse beleid. Omdat er geen sprake is van een herbeoordeling van de straf, zou levenslang in Nederland 'inhumaan' zijn. Ook Nederlandse rechters sloten zich bij dit standpunt aan en weigerden de levenslange straf op te leggen.

Adviescollege

In 2016 stelde toenmalig staatssecretaris Dijkhoff daarom het Adviescollege Levenslanggestraften in. Bij dat college kunnen levenslanggestraften na 25 jaar een verzoek indienen of zij in aanmerking kunnen komen voor activiteiten gericht op mogelijke terugkeer in de maatschappij.

Na 27 jaar kan vervolgens de straf herbeoordeeld worden en wordt gekeken of iemand nog gevaarlijk is. De minister van Justitie velt het finale oordeel of een veroordeelde terug mag keren in de maatschappij.

Onvoldoende beschermd

Opmerkelijk genoeg heeft een aantal rechtbanken en een gerechtshof geoordeeld dat de maatschappij door de instelling van het adviescollege onvoldoende beschermd wordt. In de zaak van Anne Faber werd tegen verdachte Michael P. bijvoorbeeld een lange vrijheidsstraf in combinatie met tbs opgelegd.

Rechters zijn bang dat veroordeelden onbehandeld naar buiten komen. "Daarom is de rechtbank van oordeel dat het gevaar voor de samenleving, bij een eventuele in de (verre) toekomst liggende terugkeer van verdachte in de maatschappij, door een langdurige gevangenisstraf in combinatie met een nieuwe tbs-maatregel, beter kan worden ingeperkt", oordeelde de rechtbank Gelderland.

Nul vertrouwen

Volgens strafrechtadvocaat Wim Anker, die verschillende levenslanggestraften verdedigde, heeft de komst van het adviescollege bovendien weinig veranderd. "Na 27 jaar is het de minister die beslist." Hij noemt de levenslange straf een 'politiek gevoelig instrument'. "Het vertrouwen bij de gestraften is nul", zegt Anker.

Ook strafrechtdeskundige Wiene van Hattum vindt het adviescollege geen verbetering van de positie van de gestraften. Van Hattum is voorzitter van Forum Levenslang en is voor een humane uitvoer van de straf. "De rechter kan soms niet anders. Die heeft te maken met een heel gevaarlijk persoon. Die kan niet anders kiezen, heel begrijpelijk. Maar toch moet er perspectief zijn."

'Veroordeelden hebben hoop nodig'

Levenslanggestraften komen in een normaal gevangenisregime terecht. Ze moeten zich aanpassen aan de situatie in de instelling waar ze belanden. "Die kunnen zich eigenlijk alleen maar redden door zich op een hobby te storten en zich ergens in te bekwamen. Schrijven, schilderen. Dat redt hun leven wel", zegt Van Hattum. Bekend is bijvoorbeeld dat Louis H. een eigen tuintje heeft in Heerhugowaard.

"In het verleden kwam iedereen uit de levenslang. Zelfs een tweevoudig moordenaar als dr. O., die twee keer levenslang kreeg. Men werd in vrijheid gesteld lang voor overlijden", zegt Van Hattum. De veroordeelden hebben hoop nodig, dat houdt ze op de been. "Als dat er niet is, wordt het heel lastig om te overleven op den duur."