De politie moet duidelijkere regels krijgen voor het gebruik van camera's bij demonstraties, oordeelde Amnesty International onlangs na eigen onderzoek. We zochten uit wat de huidige regels én de bezwaren zijn.

"Voor camera's die op een vaste plek in de openbare ruimte hangen zijn er in Nederland duidelijke juridische kaders. Maar zulke wetgeving bestaat niet voor het gebruik van losse camera's door bijvoorbeeld de politie", begint Gerard Ritsema van Eck, universitair docent IT-recht over privacy en gegevensbescherming aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Politiewet zegt niks over cameragebruik

Ritsema van Eck is gespecialiseerd in de rol die opkomende technologieën spelen in de vrije uitoefening van mensenrechten in de openbare ruimte, zoals bij demonstraties.

"Zodra de politie losse camera's, bodycams, drones of mobiele telefoons gaat gebruiken, krijg je te maken met artikel 3 van de Politiewet", vertelt hij. "Maar daarin staat eigenlijk alleen dat de politie 'politietaken' mag doen. Er staat niet specifiek in wat het doel moet zijn van cameragebruik, of hoe groot de inbreuk daarvan op burgers mag zijn."

Voor openbare orde en veiligheid

De politie mag incidenteel cameratoezicht inzetten om de politietaak - zoals beschreven in artikel 3 van de Politiewet - goed te kunnen uitvoeren, legt een woordvoerder van de politie uit. Maar er zijn geen wetten of richtlijnen specifiek voor de inzet van camera's bij demonstraties, bevestigt die.

"Bij het overgrote deel van de demonstraties worden geen camera's gebruikt", benadrukt de woordvoerder. "In gevallen dat het wel wordt gedaan, stellen de camera's de politie in staat om de openbare orde beter te handhaven én de veiligheid van de demonstranten te waarborgen. Een cameradrone geeft bijvoorbeeld een goed overzichtsbeeld waarmee veranderingen sneller en duidelijker gezien worden."

Weinig transparantie

Ritsema van Eck legt uit wat de kritiek van Amnesty is. "Het kan gerechtvaardigd zijn dat de politie ergens met een camera filmt, bijvoorbeeld voor de veiligheid van demonstranten of voor 'crowdcontrol'. Maar de politie is niet transparant over de situaties waarbij camera's worden ingezet, met welk precieze doel, en op welke juridische afwegingen dat is gebaseerd."

"Dat gebrek aan transparantie maakt het moeilijk voor burgers om de politie ter verantwoording te roepen over het cameragebruik in een specifieke situatie, en om eventueel naar een rechter te stappen." Dat terwijl demonstranten soms twijfels hebben over de manier waarop zij door de politie gefilmd worden, blijkt uit het onderzoek van de Nederlandse tak van Amnesty International.

Gevolgd tot metrostation

In het onderzoek staan verschillende anekdotes beschreven, onder andere van een demonstrant die gefilmd werd door een surveillanceauto toen hij en kleine groepjes andere demonstranten wegliepen van de demonstratie naar een metrostation toe, twintig minuten verderop, vertelt Ritsema van Eck.

Dat soort anekdotes laten volgens hem zien dat cameragebruik bij demonstraties bepaalde mensenrechten kan schenden. "Het gaat dan ten eerste om het recht op privacy, en ten tweede om het recht om te demonstreren."

Recht op privacy

De universitair docent vervolgt: "Elke keer dat een overheid gegevens van jou als burger verwerkt, is dat in principe een inbreuk op jouw privacy. En als die inbreuk niet te rechtvaardigen is, dan wordt het een schending."

"Je zou kunnen zeggen: zo'n camera ziet alleen maar de bovenkanten van hoofden van mensen die dichtbij staan, maar ik denk dat mensen dan de stand van de technologie onderschatten", legt de privacydeskundige uit. "De camera's van de politie kunnen veel meer details oppikken dan goedkope camera's van consumenten. En dat maakt echt uit voor de beoordeling van de mate waarin inbreuk op de privacy plaatsvindt."

Recht om te demonstreren

Cameragebruik kan ook het recht om te demonstreren schenden, gaat de rechtsdeskundige verder. "Mensen hebben het recht om vrij hun mening te uiten, ook als je daarmee de openbare orde tot op zekere hoogte verstoort, of als je een mening hebt die de staat liever niet wil horen."

"De politie kan er dan zijn om je te beschermen, en daar kan een stukje surveillance bij komen. Maar wanneer demonstranten het gevoel krijgen dat de politie hen ziet als mogelijk gevaar omdát zij demonstrant zijn, worden sommigen bang om überhaupt nog te demonstreren. En dat zit het recht op vrije meningsuiting in de weg."

Niemand kan politie verplichten

De woordvoerder van de politie legt uit dat er voorafgaand aan een demonstratie een inschatting wordt gemaakt van eventuele risico's voor de veiligheid. Ook wordt afgewogen of "de inzet van camera's niet meer dan een geringe inbreuk maakt op het leven van een persoon."

"Er is alleen geen toets aan de voorkant die bepaalt wat wel mag en wat niet", zegt Ritsema van Eck. "En er is niemand die de politie op dit moment kan verplichten om transparanter te zijn over keuzes. Ik ben daarom geneigd om te zeggen: zolang er geen goede transparantie is en zolang die 'toets' er niet is, moet je ervan uitgaan dat de rechtvaardiging niet in orde is. Dan ligt het voordeel van de twijfel aan de kant van de burger."

Amnesty wil nooit gezichtsherkenning

Sommige vormen van surveillance schenden volgens Amnesty altijd mensenrechten. In het onderzoek wordt bijvoorbeeld het gebruik van gezichtsherkenningstechnologie voor identificatie genoemd. Dat moet volgens de mensenrechtenorganisatie volledig worden verboden.

"Het gaat bij gezichtsherkenningstechnologie niet alleen om het gefilmd worden, maar ook om de mogelijkheden om personen te herkennen op die beelden", verklaart Ritsema van Eck.

Demonstranten Extinction Rebellion herkend

"We weten dat gezichtsherkenningstechnologie in ieder geval bij één demonstratie is ingezet", vertelt de rechtsdeskundige. Namelijk bij een demonstratie van Extinction Rebellion waarbij werd rondgefietst op het privéjet-gedeelte van Schiphol.

"De marechaussee heeft toen waarschuwingsbrieven verstuurd naar de demonstranten waarin stond dat ze hen herkend hadden met behulp van gezichtsherkenningstechnologie." Er waren na die demonstratie ook mensen herkend door de technologie die helemaal niet bij de demonstratie aanwezig waren.

Herkennen in politiedatabase

De woordvoerder van de politie bevestigt dat gezichtsherkenningstechnologie gebruikt kan worden bij demonstraties, maar alleen als er bepaalde strafbare feiten zijn gepleegd: "Als er bruikbaar beeldmateriaal bestaat, dan kan de politie achteraf die beelden vergelijken met afbeeldingen van veroordeelden en verdachten in de database CATCH Strafrecht."

In deze database staan 868.900 mensen die in Nederland veroordeeld of verdacht zijn van een strafbaar feit waarvoor minimaal 4 jaar staat.

Toetsingscommissie

Elk ander gebruik dan CATCH moet de politie voorleggen aan een toetsingscommissie met juridische, technische en ethische expertise. Hiervoor is een inzetkader ontwikkeld die openbaar is. Bij een positief oordeel kan door een officier van justitie alsnog worden afgezien van de daadwerkelijke toepassing van gezichtsherkenningstechnologie.

"Maar dit geldt dus bij strafbare feiten in algemene zin. Het maakt niet uit waar of wanneer het strafbare feit is gepleegd, bij een demonstratie, een voetbalwedstrijd, in een winkel of ergens anders", zegt de woordvoerder.

Live gezichtsherkenning wordt verboden

De woordvoerder van de politie benadrukt dat er nooit live gezichtsherkenning wordt toegepast. Dat live herkennen zal in december ook officieel verboden worden.

"Als onderdeel van de AI Act van de Europese Unie wordt het verboden voor de politie om aan live gezichtsherkenning te doen", weet Ritsema van Eck, "tenzij daar een goed juridisch kader voor komt met uitzonderingen. Maar Nederland heeft zo'n kader nog niet."

Gezichtsherkenning achteraf gebruiken

Het vorige kabinet heeft mede vanwege de aankomende AI Act al wel de intentie uitgesproken om een juridisch kader te maken voor het achteraf gebruik van gezichtsherkenningstechnologieën, zoals de politie nu soms nog wel doet, gaat de rechtsdeskundige verder.

"Want alhoewel de AI Act het achteraf herkennen van gezichten op camerabeelden niet verbiedt, maakt die wel duidelijk dat ook achteraf gebruik een hoog risico kan opleveren voor de politie."

Opnieuw juridisch vacuüm

"Het duurt vaak heel lang voordat wetgeving aanhaakt bij nieuwe technologie", besluit Ritsema van Eck. "Voor camera's op vaste plekken is er wetgeving gekomen na veel maatschappelijk debat in de jaren '80 en '90. Toen waren er in het Verenigd Koninkrijk tijdens The Troubles veel camera's opgehangen, en de discussie daarover waaide over naar de rest van Europa en leidde tot wetgeving, ook in Nederland."

"Inmiddels zijn de cameratechnologieën verder ontwikkeld en is er opnieuw een juridisch vacuüm." Om dat vacuüm te dichten, zijn rapporten zoals die van Amnesty volgens de rechtsdeskundige belangrijk. "Die brengen het publieke debat op gang, zodat we daarna tot nieuwe, breedgedragen wetgeving kunnen komen."

De Noordzee is druk en vol. Van schepen tot windparken en energieprojecten: ze strijden allemaal om de ruimte. Het brengt risico's met zich mee, bijvoorbeeld op botsingen. In deze video leggen we uit hoe de zee verandert en wat nodig is voor veiligheid.

Nederland en zeven andere landen hebben een klacht ingediend bij de VN: Rusland verstoort satellieten. Satellieten zijn onmisbaar voor communicatie, navigatie en het observeren van de aarde. We vroegen wat jullie over satellieten willen weten.

De vragen worden beantwoord door ingenieur Arnaud van Kleef van het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum (NLR). Hij leidt daar het Future Air and Space Power-programma, dat onderzoekt hoe innovaties in de lucht en ruimte kunnen bijdragen aan een veiligere samenleving. Vanuit dit onderzoek wordt ook het ministerie van Defensie geadviseerd.

1. Welke soorten satellieten zijn er en waarvoor worden ze gebruikt?

Satellieten draaien om de aarde en sturen informatie naar ons door. Dat gebeurt via radiosignalen. Een schotelantenne op aarde stuurt signalen naar de satelliet, die verwerkt ze, en stuurt ze vervolgens via een andere antenne terug naar de aarde. Op deze manier gebruiken we satellieten voor belangrijke dingen als communicatie, navigatie en aardobservatie.

Satellieten zijn nodig voor communicatie op lange afstanden, licht Van Kleef als eerste toe. "Als je radiosignalen zonder satellieten naar de andere kant van de wereld probeert te sturen, dan ketsen ze af door de bolle vorm van de aarde. Satellieten plaats je daarentegen op de juiste hoogte in een baan om de aarde, waar die bolling de signalen niet meer blokkeert", verklaart hij.

Aardobservatie is een tweede belangrijke toepassing van satellieten. Satellieten kunnen bepaalde plekken op aarde monitoren. De beelden en informatie die dat oplevert, worden gebruikt voor de agrarische sector, voor controle van veiligheid. En om bijvoorbeeld veranderingen in het weer en klimaat in de gaten te houden, vertelt Van Kleef.

Ook zijn satellieten cruciaal voor navigatie. "Zonder zou je niet kunnen navigeren met Google Maps. Maar ook zijn ze bijvoorbeeld nodig voor precisiewapens van militairen; die vliegen vaak met gps-begeleiding", zegt de onderzoeker.

2. Wat is het gevaar van gehackte satellieten voor ons?

"Een gehackte satelliet kan cruciale informatie niet meer doorgeven. Er komt dan niets, of er komt ruis terug. Of de satelliet geeft aan: ik kan mijn taak niet meer uitvoeren."

"In bijvoorbeeld het Baltisch gebied ervaren vliegtuigen al regelmatig last van sabotage van satellieten. Het gaat vooral om sabotage van satellietsignalen, afkomstig van GPS-satellieten. Dit omdat er stoorzenders op aarde staan die stoorsignalen naar ontvangers sturen. Bijvoorbeeld de ontvangers aan boord van vliegtuigen. Het saboteren van GPS-satellieten zelf is zeker ook een bedreiging", legt Van Kleef uit.

"Ook heeft een sabotageactie soms onbedoelde bijeffecten. Neem het voorbeeld van kinderzender BabyTV, waar opeens Russische propaganda op te zien was. De sabotage van satellieten was vermoedelijk bedoeld om de communicatie van Oekraïne te verstoren, maar had ook deze consequentie."

"Europese landen hebben zo al op verschillende manieren last van sabotage van satellieten, en dat is ook waarom nu acht EU-lidstaten aankloppen bij de Verenigde Naties", verklaart hij. "Als satellieten op grote schaal gehackt zouden worden, werken allerlei processen van communicatie, navigatie en observatie niet meer. Dat kan hele maatschappijen ontwrichten."

"We leven namelijk in een tijd waarin we steeds afhankelijker zijn van de ruimte. Voor onze welvaart en veiligheid. Satellieten zorgen in deze eeuw voor informatie en data. En dat wordt wel gezien als de olie van de 21ste eeuw. Met veel informatie en data kun jij druk uitoefenen op andere landen. Het is cruciaal om daar toegang tot de hebben."

Bron: Eigen beeld

3. Hoe kunnen satellieten gehackt worden?

"Een satelliet verstoren, kan door vanuit een zendstation een heel sterk stoorsignaal naar de satelliet te sturen, dat veel sterker is dan wat die satelliet normaal binnenkrijgt. En dat het reguliere signaal overstemt", legt Van Kleef uit.

"Militaire satellieten hebben backup-systemen om zich te beschermen tegen stoorsignalen, maar civiele satellieten zijn kwetsbaarder. Tegelijkertijd vervaagt het onderscheid tussen militair en civiel gebruik van de ruimte. Voor beide worden steeds meer dezelfde satellieten en technologieën gebruikt, waardoor ook de dreigingen en risico's veranderen."

Er wordt onderzoek gedaan naar hoe je satellieten beter kunt beschermen. Bijvoorbeeld door signalen te sturen via een laser - met licht in plaats van radiogolven, dus. Die signalen zijn moeilijker te saboteren. Ook kunnen satellieten worden uitgerust met betere encryptie. Of met slimme antennes die beter kunnen detecteren waar stoorsignalen vandaan komen.

"Maar op dit moment geldt: als een satelliet hier niet mee ontworpen is, en zodra die eenmaal 'vliegt', heb je pech. Je kunt er dan niet zomaar heen om 'm te tweaken, zodat de satelliet beter beschermd is", zegt Van Kleef.

4. Zijn er internationale afspraken over het beschermen van satellieten?

Het VN-Ruimteverdrag uit 1967 bepaalt dat de ruimte vrij toegankelijk is, maar dat landen verantwoordelijk blijven voor hun satellieten. "Een bedrijf krijgt niet zomaar toegang tot de ruimte. Het moet in ieder geval een vergunning krijgen van het land waar het geregistreerd is."

"Daarnaast bepalen internationale organisaties zoals de ITU (Internationale Telecommunicatie-unie) - een gespecialiseerde organisatie van de VN - welke satellieten waar mogen 'vliegen'. Ook coördineren zij op welke radiofrequenties mag worden uitgezonden."

"Bovendien wordt space situational awareness, zoals we dat dan noemen, steeds belangrijker", vervolgt hij. "Met systemen vanaf de grond en met satellieten die camera's aan boord hebben, houden militaire en civiele organisaties in de gaten wat er allemaal om de aarde vliegt. Dat is cruciaal, want daar zit ook de bewijslast in het geval van sabotage."

5. Beschikt Europa over genoeg satellieten om alles 'up and running' te houden voor het geval we bonje krijgen met de VS of China?

Als alternatief satellietsysteem voor Starlink, om met het internet te verbinden, heeft Europa op dit moment Eutelsat OneWeb. Dat systeem telt ongeveer 600 satellieten, vertelt Van Kleef. Voor navigatie heeft de Europese Unie Galileo, een satellietnavigatiesysteem dat vergelijkbaar is met het Amerikaanse GPS.

Voor het geval dat Elon Musk Starlink zou uitzetten, kan Europa met Eutelsat OneWeb zelfstandig opereren, zegt Van Kleef.

"Maar het liefst zouden we wel meer Europese satellieten lanceren, om de dekking beter te garanderen en robuuster te maken", zegt hij. De Europese Unie werkt bijvoorbeeld aan IRIS², een nieuw systeem met zo'n 300 satellieten. Maar dit systeem is naar verwachting pas in 2030 operationeel.

6. Waarom hebben private partijen toegang tot de ruimte gekregen?

"Bedrijven die investeren in de ruimtevaart, dragen bij aan de economische status en groei van een land", verklaart Van Kleef. Ze dragen belastingen af over hun winst, en stimuleren investeringen en werkgelegenheid.

Er wordt wel gesproken over vier 'space ages', ruimtetijdperken. "Het eerste tijdperk begon in 1957, met de lancering van Spoetnik 1, de eerste kunstmatige satelliet die in een baan om de aarde werd gebracht. Dat was vanuit militair oogpunt. In het tweede tijdperk begonnen instituties als NASA en ESA met wetenschappelijk onderzoek in de ruimte. En toen begonnen ook commerciële bedrijven met het verkopen van satellietbeelden en communicatiediensten."

De derde space age - NewSpace genoemd - begon rond 2010, toen commerciële bedrijven zoals SpaceX van Elon Musk en Planet Labs de ruimte-industrie gingen domineren met kleine, goedkope en massaal gelanceerde satellieten.

Volgens Van Kleef zijn we inmiddels in de vierde space age aanbeland. "Maar er zijn ook mensen die zeggen dat we nog in de derde fase zitten. Er is niet één iemand die dit bepaalt." In de vierde space age verschuift de focus naar veiligheid, strategische controle en duurzaamheid van de ruimte zelf.

"Je krijgt satellieten die andere satellieten in de gaten houden en beschermen. Maar ook satellieten die andere satellieten aanvallen om ze onklaar te maken. En het wordt belangrijker om ruimtepuin op te ruimen, ook om botsingen met de vele satellieten die er inmiddels zijn te voorkomen."

7. Zijn we de ruimte niet aan het vervuilen met zoveel satellieten, en wat doen we met verouderde exemplaren?

"Als satellieten niet meer gebruikt kunnen worden, is het belangrijk dat ze op een verantwoorde manier worden opgeruimd. Over het algemeen geldt: satellieten in een lage aardbaan moeten worden afgeremd, zodat ze in de dampkring verbranden", vertelt Van Kleef.

Satellieten in middelhoge of geostationaire banen kunnen niet teruggebracht worden naar de aarde. In plaats daarvan worden ze daarom naar een 'graveyard orbit' gebracht, een hogere baan waar ze geen gevaar meer vormen, legt Van Kleef uit. "Daarvoor moeten die satellieten een beetje brandstof reserveren."

Nederland werkt binnen de VN aan verdragen om juridisch vast te leggen hoe landen en bedrijven zich verantwoordelijk moeten gedragen in de ruimte, vertelt Van Kleef. "Het gaat dan om afspraken tussen operators om botsingen te voorkomen en om richtlijnen voor het opruimen van oude satellieten."