radio LIVE tv LIVE
meer NPO start

Hoe eeuwenoude complottheorieën soms verstrekkende gevolgen kunnen hebben

Hoe eeuwenoude complottheorieën soms verstrekkende gevolgen kunnen hebben
Complotdenkers, zoals QAnon, zijn van alle tijden
Bron: EenVandaag

Dat complotten door corona hoogtij vieren is een bekend verhaal, maar minder bekend is dat die theorieën tot wel eeuwen geleden kunnen reiken. Ze komen vaak terug in een nieuw jasje en hebben soms drastische gevolgen: "Eruit komen is niet eenvoudig."

Een begraafplaats in Bodegraven was dit jaar nog doelwit van complotdenkers. Ze legden bloemen op graven van kinderen die in de jaren 80 zijn gestorven. Volgens de complotdenkers zouden zij overleden zijn na satanisch kindermisbruik, gepleegd door een lokale huisarts en prominente Nederlanders.

Geen enkel bewijs

"Er is iemand die heeft geroepen dat hij zich plotseling kon herinneren dat hij daar getuige van was geweest als kind", zegt journalist Maarten Reijnders, die een boek schreef over complotdenkers. "En diezelfde persoon is er ook van overtuigd dat de Amerikaanse overheid zijn geheugen gewist heeft. Ik weet niet of dat de meest betrouwbare persoon is."

Reijnders benadrukt nog maar eens: voor die complottheorie in Bodegraven is geen enkel bewijs. Maar toch kreeg de theorie volgers.

Dreigementen aan Van Dissel

RIVM-voorman Jaap van Dissel wordt onder andere door deze aanhangers ernstig bedreigd. Justitie houdt drie mannen verantwoordelijk voor de dreiging en het verspreiden van de complottheorie. Zij moesten kort geleden voor de rechter komen.

Reijnders: "Ik denk niet dat ze daardoor op andere gedachten komen. Maar het helpt wel om die stroom van complottheorieën die zij verspreiden te stoppen".

Bekijk ook

Bij pandemieën vaak complottheorieën

Complotten rond ritueel-satanisch kindermisbruik zie je 'heel vaak' terugkomen, zegt Reijnders. "In Amerika heb je QAnon en daarvoor pizzagate", legt hij uit. Nog verder terug in de tijd is te zien dat het een eeuwenoude complottheorie is, waarin met name joden beschuldigd worden. "Dat ze christelijke kinderen ontvoeren, misbruiken en op rituele wijze offeren." Het is een theorie die teruggaat tot de 12de eeuw. "En tot op de dag van vandaag zie je die terugkomen."

Pandemieën leiden vaak tot complottheorieën, vertelt Reijnders. "Als je ver terug gaat in de geschiedenis zie je dat joden de schuld krijgen van virusuitbraken." En ook over vaccins zijn eeuwenoude theorieën. "In de 18de eeuw begon dat al met het koepokken-vaccin. Dan zie je meteen al spotprenten opduiken van mensen die na die vaccinatie koehoorns of koepoten krijgen."

spotprent
Bron: EenVandaag
Spotprenten over vaccins waren er vroeger ook al

Niet onschuldig

Dat dit soort complottheorieën lang niet altijd onschuldig zijn, laat niet alleen de zaak Bodegraven maar ook de geschiedenis zien, vertelt Reijnders. "In de Middeleeuwen heb je dat soort verhalen gehad en dat leidde tot een pogrom: er werden hele dorpen gezuiverd van joden. Ook de nazi's hebben zo de weg bereid voor de holocaust."

Dat het zich richt op een bepaalde personen of groepen noemt Reijnders 'een van de gevaarlijke kanten' van het complotdenken. "Met name mensen die verantwoordelijk zijn voor beleid wat mensen niet aanstaat zijn een dankbaar doelwit van complottheorieën."

Bekijk ook

'Ook goed om kritisch te zijn'

Het kan iedereen overkomen wel eens in een complottheorie te geloven, zegt Reijnders. "Het is ook heel goed om kritisch te zijn op autoriteiten", benadrukt hij. Zeker tijdens een crisis.

Maar er is een groep die heel consequent in allerlei theorieën gelooft. Het belangrijkste verschil tussen complotdenkers en kritische denkers noemt hij dat die laatste groep wel open staat voor dingen die in tegenspraak zijn met wat zij geloven.

Sterke overtuigingen

Complotdenkers zijn mensen zijn met hele sterke overtuigingen, zegt Reijnders. "Bijvoorbeeld mensen op de politieke flanken zijn er vaak ontvankelijk voor, of mensen die zwaar gelovig zijn." Ook nu is die mix weer te zien.

Voor elk mens is angst een belangrijke drijfveer, zegt hij. "In die zin denk ik niet dat complotdenkers heel erg verschillen van gewone mensen." Het is ook 'iets menselijks'. "Je probeert een verhaal te vinden, om chocolade te maken van de enorm complexe werkelijkheid waarin we leven."

Social media als 'echo-kamer'

"Wat je wel vaak ziet, is dat traumatische ervaringen een katalysator zijn voor het geloof in complotdenken", zegt Reijnders. "Aanjagers hebben het idee dat ze de wereld moeten redden." Social media maken het ontzettend gemakkelijk om theorieën te verspreiden, vertelt hij.

"In in die zin spelen ze een belangrijke rol. Maar in het verleden lukte het ook gemakkelijk om complottheorieën te verspreiden", nuanceert hij. Toch vinden gelijkgestemden vinden er wel sneller. "En je ziet met die algoritmes wel dat mensen in een echo-kamer terecht komen waarin ze bevestigd worden door gelijkgestemden."

Bekijk ook

Buiten de bubbel

Eruit komen is niet eenvoudig, zegt Reijnders, die met veel aanhangers sprak. "Ben je bereid om buiten die bubbel te stappen waar je word ingezogen?", vertelt hij. "Het is verleidelijk om erin te blijven hangen."

Hij sprak met 'hardcore complotdenkers'. "Ik geloof niet je die mensen er ooit van gaat overtuigen dat ze het bij het verkeerde eind hebben. Het is alsof je iemand die zijn hele leven christen is geweest probeert te overtuigen tot de islam. Dat is echt kansloos."

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Donald Trump roept dat hij van Gaza een badplaats wil maken: waarom zegt hij dat? 'Zoveel bomen creëren dat je het bos niet meer kan zien'

Donald Trump roept dat hij van Gaza een badplaats wil maken: waarom zegt hij dat? 'Zoveel bomen creëren dat je het bos niet meer kan zien'
Amerikaanse president Donald Trump bij een persconferentie met Benjamin Netanyahu
Bron: AFP

De Gazastrook overnemen en Palestijnen 'herplaatsen': het is het zoveelste controversiële idee van Donald Trump. Maar hoe serieus moet dit genomen worden? Het is namelijk onderdeel van Trumps strategie, vertelt Amerika-onderzoeker Liam Klein.

Van Groenland kopen en het Panamakanaal overnemen, tot nu de Gazastrook bezetten en alle Palestijnen een 'nieuwe plek' geven. De recent aangetreden Amerikaanse president Donald Trump schokt de wereld steeds met nieuwe plannen. Maar daar zit een gedachte achter: de 'flood the zone'-strategie.

Uitspraak komt 'niet uit de lucht vallen'

Met deze methode komt Trump met bizar plan na bizar plan, om mensen zo volkomen te laten 'overstromen' en overprikkelen. Bij het gesprek met de Israëlische premier Benjamin Netanyahu in het Witte Huis gisteren, waar hij de uitspraak over de Gazastrook heeft gedaan, is het resultaat duidelijk: al het andere waar zij het gisteren echt over hebben gehad, wordt niet meer besproken.

De uitspraak komt volgens Amerika-onderzoeker Tom Klein van het Clingendael Instituut niet volledig uit de lucht vallen. Jared Kushner, de schoonzoon en adviseur van Trump, had vorig jaar iets soortgelijks genoemd. "Hij zei toen dat de Gaza-strook een ontzettend waardevolle kuststrook is voor de ontwikkeling van vastgoed", vertelt Klein. "En dat Israël de Palestijnen eigenlijk moet 'ontruimen'. Dat is nu eigenlijk precies Trumps boodschap."

Bekijk ook

Rivièra van het Midden-Oosten

Tijdens de persconferentie na zijn gesprek met Netanyahu zei Trump dat hij de Gazastrook wil 'overnemen en bezitten' wanneer de Palestijnen er niet meer zijn. Om het gebied daarna veilig te maken en te ontwikkelen om zo duizenden banen te creëren.

"Het zal iets zijn waar het hele Midden-Oosten trots op kan zijn. Gaza kan de Rivièra van het Midden-Oosten worden", zei de president. Toen hem gevraagd werd wie er ging wonen, zei Trump dat het een thuis zou worden voor 'de mensen van de wereld'.

'Flood the zone'

Of we het serieus moeten nemen, is volgens Klein altijd de vraag bij Donald Trump. "Je weet nooit helemaal zeker hoe ver hij hiermee gaat." Maar, gaat hij verder, dit sluit wel weer aan bij die 'flood the zone'-strategie die Trump vaker toepast.

"Daarmee presenteert hij zoveel mogelijk maatregelen om daarmee de oppositie en het hele publiek in verwarring te brengen. Zoveel bomen creëren dat je het bos niet meer kan zien", legt hij uit.

Bekijk ook

Drie functies

Volgens Klein heeft deze strategie drie functies. "Ten eerste is het een communicatietactiek. Door allemaal maatregelen te presenteren zeg je tegen het publiek in Amerika en de wereld dat het compleet mis is gegaan in de VS en dat er heel snel allerlei acties nodig zijn", begint hij.

"Trump zegt: 'Ik moet nu fungeren als breekijzer om alles weer snel recht te trekken, want anders gaat het helemaal mis.' Dus het is eigenlijk een signaal naar de buitenwereld. 'Ik ben Amerika nu aan het redden en dit is allemaal nodig.'"

Afleiding

Daarnaast is het volgens Klein ook een onderhandelingstactiek. "Je zet heel hoog in op allerlei terreinen en je ziet wel wat je daarvan gaat krijgen, wat anderen jou daarvan gunnen en waar ze eventueel minder op gaan terugduwen." Wat ze doen is dus niet betekenisloos, vertelt Klein. "Het zijn wel degelijk voorstellen die Trump in zijn hoofd heeft gehaald om 'de wereld beter te maken'."

"Ten derde is het een afleidingstactiek", gaat hij verder. "Dat is ook cruciaal om te bedenken. Dat bij deze storm aan beslissingen voor een deel de echte cruciale zaken vermengen met de minder belangrijke dingen die de aandacht afleiden." Grote controversiële uitspraken, zoals over Gaza, leiden af van de kwesties waar het Trump het meest om te doen is, zegt Klein.

Bekijk ook

Elke keer een nieuwe headline

Het is dus een heel bewuste actie vanuit de Republikeinen. "Daardoor ziet het publiek, maar ook de Democraten en de pers, niet meer wat nou de grotere beweging is."

Datzelfde merken Klein en andere Amerika-onderzoeker ook. "We moeten elke keer een nieuwe headline najagen waardoor we niet meer toe komen aan een gedegen analyse over wat er in de VS wezenlijk speelt."

'Moeilijk te negeren'

Media springen meteen op elke controversiële uitspraak van Trump, precies zoals bedacht is in deze strategie. Maar moeten we de uitspraken van Trump dan helemaal negeren? "Negeren lijkt me heel moeilijk, ik denk niet dat je een uitspraak zoals deze kan negeren", geeft Klein als antwoord.

"Wat we wel kunnen doen, is telkens toch blijven nagaan welke binnenlandse Amerikaanse processen er spelen en waar Trump eventueel de aandacht van zou willen afleiden." Op dit moment zijn dat bijvoorbeeld de benoemingen van kandidaten voor de Trump-regering, die door de Senaat goedgekeurd moeten worden. "Dat is voor Trump een belangrijke zaak."

Bekijk ook

'Media-bingokaart'

Trump kent de mediawereld als geen ander, weet Klein. "Hij is vooral groot geworden als mediapersoonlijkheid natuurlijk, de host van The Apprentice. Dus hij weet precies hoe het werkt. Je kan een soort bingokaart erbij houden en bedenken: welke mediastorm gaat hij nu ontketenen? Nu stond het Midden-Oosten op het kaartje."

En met deze uitspraak stelt hij ook zijn achterban, die vooral pro-Israël is, weer tevreden. "Het zijn dus die politici, die achterban en ook bevolking, die Trump met deze beweging ook meer achter zich schaart voor plannen die hij misschien wel veel belangrijker vindt dan de ontruiming en ontwikkeling van de Gazastrook", sluit hij af.

Hoe Trump een 'Flood the Zone'-strategie gebruikt

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Meeste GroenLinks-PvdA-kiezers willen nieuwe linkse partij, maar liever met Jesse Klaver dan Frans Timmermans als leider

Meeste GroenLinks-PvdA-kiezers willen nieuwe linkse partij, maar liever met Jesse Klaver dan Frans Timmermans als leider
Jesse Klaver en Frans Timmermans in de Tweede Kamer
Bron: ANP

GL-PvdA-kiezers vinden een nieuwe linkse partij een goed idee, al is er meer draagvlak voor Jesse Klaver dan Frans Timmermans als leider daarvan. Ook zouden er best andere partijen in die nieuwe linkse partij mogen, al zien hun kiezers dat niet zo zitten.

Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag onder ruim 6.200 GroenLinks-PvdA-kiezers uit het Opiniepanel. Volgens Timmermans zou er al sprake zijn van een 'point of no return': de toekomst voor GroenLinks en PvdA ligt in één gezamenlijke nieuwe partij.

'Niet alleen een naamswijziging'

Ook zijn achterban beaamt dat: 8 op de 10 (79 procent) willen dat de partijen bij elkaar blijven. "GroenLinks en PvdA samen als stevig fundament lijkt me een toekomstbestendige optie", vindt een deelnemer die afgelopen verkiezingen op die partij stemde.

Wel vinden de meeste GL-PvdA-kiezers, net als partijleider Timmermans, dat dat beter kan als een nieuwe partij, met een nieuw verhaal. "Links moet opnieuw beginnen, alleen zo kun je radicaal rechts aan", vindt een kiezer. "Het is dan wel aan de poppetjes om te zorgen dat het niet alleen een naamswijziging wordt."

Wat zien kiezers van GroenLinks en PvdA het liefst voor de toekomst van deze partijen?

Samenwerken met andere linkse partijen

GL-PvdA-kiezers staan ook niet onwelwillend tegenover het idee om meer partijen aan die nieuwe linkse fusiepartij toe te voegen. Bovenaan het wensenlijstje staan PvdD en de SP. Ook bij Volt en D66 zien zij potentie, maar minder interesse is er om de ChristenUnie en DENK aan het lijstje toe te voegen.

Andersom staan kiezers van die partijen niet direct te trappelen om het idee dat hun partij zich bij die samenwerking zou voegen. Een kiezer van Partij voor de Dieren legt uit: "De PvdD is een principiële partij. Coalitievorming kan mogelijk zijn, ook al ben ik sceptisch. Het gaat niet om winnen of regeren, maar het verschuiven van het debat."

Willen kiezers van andere partijen dat hun partij opgaat in een nieuwe fusiepartij met GL-PvdA?

Wel meenemen in stemkeuze

Wel zou een redelijk deel van die kiezersgroepen een nieuwe linkse partij met in elk geval GroenLinks en PvdA mogelijk overwegen in hun stemkeuze. De meeste interesse ligt in dat geval bij de kiezersgroepen van D66 (57 procent) en Volt (61 procent).

Minder potentieel ligt er bij de kiezers van de SP, waarbij ruim de helft (54 procent) zo'n partij niet zou overwegen. Kiezers van de ChristenUnie zijn nog moeilijker te overtuigen: daarvan zou bijna driekwart (73 procent) niet overwegen op die nieuwe linkse partij te stemmen.

Liever Klaver dan Timmermans

Aan de GroenLinks-PvdA-stemmers en de kiezers van andere kiezersgroepen is gevraagd wie zij het acceptabel zouden vinden om de nieuwe linkse partij te leiden. Van een aantal prominente, landelijke GroenLinks-PvdA-politici die EenVandaag voorlegde, kan Jesse Klaver - voormalig partijleider van GroenLinks - op het meeste steun rekenen (68 procent). Kiezers omschrijven hem als iemand 'van de jongere generatie', maar 'met genoeg ervaring'.

De huidige partijleider, Timmermans, is voor iets meer dan de helft (52 procent) van deze groep acceptabel, net als Habtamu de Hoop (53 procent) die ook een oproep deed voor een nieuwe linkse partij. Een deelnemer licht toe: "Inhoudelijk is Timmermans een kei, maar echt politiek is hij niet. Hij mist de slagkracht en snelheid die Klaver wel heeft."

Welke prominente GL-PvdA-politici vinden kiezers acceptabel als partijleider van een nieuwe linkse partij?

Een nieuw gezicht?

Gevraagd naar welke van deze bovenstaande namen de eerste voorkeur zou hebben, komt er geen duidelijke winnaar naar voren. Wel geeft ook ongeveer een derde (35 procent) aan het niet te weten of liever een ander gezicht te willen zien. Vaak genoemde suggesties daarvoor zijn Marjolein Moorman en Ahmed Aboutaleb.

"Geen 'oude bekende' namen", vindt een GL-PvdA-kiezer. "Marjolein Moorman heeft met goede ideeën bewezen te kunnen vernieuwen."

Bekijk ook

info

Over dit onderzoek

Het onderzoek is gehouden van 4 tot en met 5 februari 2025. Er deden in totaal 22.402 leden van het EenVandaag Opiniepanel mee. 6.242 stemden bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen op GroenLinks-PvdA.

Het onderzoek is na weging representatief voor zes variabelen, namelijk: leeftijd, geslacht, opleiding, burgerlijke staat, spreiding over het land en politieke voorkeur, gemeten naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2023.

Meeste GroenLinks-PvdA-kiezers willen nieuwe linkse partij, maar liever met Jesse Klaver als leider

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.

Ook interessant