Mentale gezondheid en social media, ze worden vaak met elkaar geassocieerd. Maar is er ook daadwerkelijk een causaal verband? Facebook-oprichter Mark Zuckerberg zegt in ieder geval van niet en experts lijken het met hem eens te zijn.

Ondermeer de CEO's van social mediaplatformen X, TikTok en Meta moesten gisteren voor de Amerikaanse senaat verschijnen voor tekortkomingen op het gebied van de veiligheid van kinderen. Het gebruik ervan zou negatieve gevolgen hebben voor jongeren.

Moeilijk te onderzoeken

Maar volgens Mark Zuckerberg is er dus geen causaal verband aan te tonen tussen social media en mentale gezondheid. Dat betekent niet dat het niets met elkaar te maken heeft, maar dat er geen oorzaak-vervolg-relatie vast te stellen is. En daar heeft hij een punt, zegt universitair docent ontwikkelingspsychologie Loes Pouwels.

Dat het verband moeilijk te leggen is, komt onder andere doordat je het lastig kunt onderzoeken. "Het soort onderzoek dat tot nu toe wordt gedaan, is niet in een experimentele setting. We kunnen dus wel bijvoorbeeld jongeren meerdere keer per dag een vragenlijst in laten vullen, maar dan zijn er veel andere factoren die invloed kunnen hebben." Zo kan het zijn dat jongeren hun mobiel vaker gebruiken na schooltijd en dan toevallig ook gelukkiger zijn, legt Pouwels uit.

Gecontroleerde omgeving

Om een echt causaal verband aan te kunnen tonen, zou er dus een gecontroleerde omgeving moeten zijn. "En dat is nu net het lastige als je wilt aantonen dat social mediagebruik jongeren ongelukkig maakt. Dan zou je bijvoorbeeld jongeren extra vaak of lang social media moeten laten gebruiken, of op een bepaalde manier waarvan jij vermoedt dat dat negatieve effecten teweeg brengt. En dat klopt ethisch gezien niet", vertelt de universitair docent.

Psycholoog Thijs Launspach onderschrijft wat Pouwels zegt. "Je zou kunnen zeggen: mensen uit die leeftijdsgroep zijn sowieso gevoelig voor depressie, angst of een eetstoornis en zitten ook vaker op social media." In dat geval is er dus een verband, maar kun je niet zeggen dat de mentale problemen komen door het social mediagebruik.

Vergelijking met tabaksindustrie

Launspach denkt dat Zuckerberg gelijk heeft, al ligt het wel genuanceerd. "Hij laat vrij belangrijke dingen weg. Waar er inderdaad heel moeilijk bewijs kan worden gevonden voor een causaal verband, is er wel degelijk veel bewijs voor correlatie: een verband tussen verschillende fenomenen, tussen social mediagebruik en depressie, angst, ontevredenheid, eetstoornissen. Dat vergeet hij erbij te zeggen."

De moeilijkheden in onderzoeken zijn te vergelijken met problemen in het onderzoeken van rookgedrag, zegt Launspach. "Daar had je eigenlijk hetzelfde probleem, want je kunt ethisch gezien niet een hele groep mensen wél laten roken en een andere groep niet."

Emotionele manipulatie van jongeren

Ook in de tabaksindustrie maakten ze er gebruik van dat een causaal soms lastig is. "Die zeiden heel lang: 'Er komt misschien wel wat uit studies. Maar ja, dat zijn ook maar correlationele studies en we kunnen het helemaal niet hard maken dat er een causaal verband is, dus zo erg is het allemaal niet.' Daar hebben ze eigenlijk decennia lang zand mee in de raderen kunnen strooien en kunnen zorgen dat ze gewoon hun vrolijke gang konden gaan."

Zuckerberg gaat nu op dezelfde manier om met de onderzoeken, zegt Launspach. "Het is ook wel logisch, want hij verdient ongelooflijk veel geld, met name met de emotionele manipulatie van jongeren. Daar zit een heel groot financieel belang bij. Ze maken nu gebruik van dezelfde tactieken als de tabaksbedrijven een aantal decennia geleden. En daar moeten we, denk ik, niet in trappen met z'n allen."

Jongeren als grootverbruikers

Dat er bij dit soort onderzoeken vaak wordt ingezoomd op jongeren, komt doordat zij grootgebruikers zijn van social media. Pouwels: "Ze zijn op zoek naar hun identiteit en social media kunnen daarbij helpen. Daarbij is het voor jongeren heel belangrijk om sociale relaties met vrienden en leeftijdsgenoten te onderhouden en ook zichzelf wat los te maken van de ouders."

Omdat jongeren minder kritisch reflecteren op wat ze op social media zien, zijn ze een kwetsbaardere groep. "Social media-apps zijn ook op een manier gebouwd die heel aantrekkelijk is voor jongeren. Door een gebrek aan zelfcontrole is het voor hen vrij moeilijk om dat een halt toe te roepen." Daarom zijn er veel zorgen over hun social mediagebruik. "Maar het hangt waarschijnlijk af van de manier waarop ze social media gebruiken wat het nu echt met hen doet."

NSC en ChristenUnie pleiten voor een zogenaamde rode knop om jongeren digitaal beter te beschermen. Waarmee met één druk op de knop, al jouw online gegevens in één keer worden verwijderd. De vraag is of dat gaat werken.

Jongeren moeten beter beschermd worden op het internet. Dat is de boodschap die Don Ceder van de ChristenUnie en Jesse Six Dijkstra van NSC aan de Tweede Kamer duidelijk willen maken. "Voordat je achttien bent, zijn er verschillende online profielen van je gemaakt."

Cookies slaan alles op

"Onze persoonlijke gegevens worden opgeslagen door cookies', zegt Lotje Beek, beleidsadviseur bij Bits of Freedom. "Cookies zijn een soort bestandjes die op een website zitten, en vervolgens vanaf de website terug gaan naar je computer'', legt ze uit. "Hierdoor houden ze bij wat jij online doet, op welke dingen je klikt, en voor hoelang."

"Deze informatie wordt vervolgens opgeslagen door bedrijven zoals Meta en Google. Op basis hiervan schetsen ze jouw persoonlijk profiel", vervolgt Beek. "Ze weten hierdoor precies welke boodschap ze aan jou kunnen meegeven, bijvoorbeeld om iets te kopen op het internet. Hierdoor verlies je de autonomie."

Persoonlijke online profiel

"Middels een online profiel kunnen bedrijven jou opdelen in bepaalde categorieën", vertelt cyberexpert Dave Maasland. "Bijvoorbeeld op interessegebied, leeftijdscategorie en of je man of vrouw bent. Dat kan heel gedetailleerd gaan."

"Maar dat gebeurt niet alleen via cookies", maakt hij duidelijk. "Ook je mobiele apparaat slaat informatie op. Het belangrijkst is dat mensen beseffen dat als je digitale voetsporen achterlaat, je snel persoonlijke informatie vrijgeeft."

Kansongelijkheid voor jongeren

Volgens NSC en ChristenUnie kunnen digitale profielen negatieve gevolgen hebben en leiden tot kansenongelijkheid. Ook beleidsadviseur Beek kan zich hierin vinden. "Vacatures voor mannelijke beroepen worden voor 90 procent vaker aan mannen laten zien, blijkt uit onderzoek van het College van de Rechten voor de Mens. Vrouwen zien weer vaker vacatures voor kappersopleidingen, waardoor zij vacatures als monteurs bijvoorbeeld missen. Dit levert minder kansen op en verdeelt de samenleving."

Ook cybersecurity-expert Maasland ziet problemen. "Als eenmaal iets op het internet staat, zal deze informatie niet snel verdwijnen. Bijvoorbeeld fanatieke berichten over je voetbalclub, of een boze reactie naar een leraar, die kunnen later altijd weer opduiken. Tijdens een ruzie of een sollicitatie bijvoorbeeld," legt hij uit.

'Niet hoe het internet werkt'

Precies hier zit volgens Maasland ook de crux. "De informatie op het internet staat altijd ergens opgeslagen, zelfs met een mooie rode knop. Hoe graag we ook een makkelijke oplossing willen, dit is niet hoe het internet werkt."

Desondanks vinden beide experts het goed dat NSC en ChristenUnie dit onderwerp onder de aandacht brengen. "Jongeren moeten beter beschermd worden op het internet, maar we moeten in deze fase vooral kijken naar de voorkant," vervolgt Maasland. "Kinderen moeten weten dat het belangrijk is om na te denken wát je plaatst op het internet. De oplossing zit in meer educatie en mediabewustzijn. Niet bij een magische knop."