Ze wantrouwen de overheid en willen een parallelle samenleving met eigen wetten en tribunalen. 'Soevereinen' noemen ze zich. Een kleine groep is bereid geweld te gebruiken. "Met militaire precisie moeten we 1 of 2 mensen van het schaakbord afhalen."

Het aantal zogenoemde 'soevereinen' in Nederland is toegenomen sinds de coronapandemie, blijkt uit onderzoek van de AIVD en NCTV. Het Openbaar Ministerie (OM) neemt de groep zeer serieus. Maandag begint een rechtszaak tegen een aantal radicale soevereinen die geweld niet zouden schuwen. Volgens het OM wilden zij met vuurwapens een opstand beginnen tegen de Nederlandse overheid. Zijn het extremistische idealisten of terroristen?

Op heterdaad betrapt

Het is al donker als hoofdverdachte Arjan van den B. op 5 april dit jaar met zijn Mazda het parkeerterrein van voetbalclub S.V. Heeten oprijdt. Daar ontmoet hij Rinke L. (25), die vuurwapens levert. Ze praten over de aankoop van vuurwapens, maar wat ze niet weten, is dat ze worden geobserveerd door een team van de politie.

Dat blijkt uit processtukken uit het strafdossier, die zijn ingezien door EenVandaag. De mannen worden op heterdaad betrapt en de politie neemt vier vuurwapens in beslag. Later worden in de woning van Van den B. nog vijf andere wapens gevonden.

Benoemd tot 'sheriff'

De hoofdverdachte wordt dan al langer gevolgd, ook door inlichtingendienst AIVD. Zo is eerder al meegelezen in chatgroepen op Telegram en Signal. Uit die gesprekken blijkt dat Van den B. aangesloten is bij Common Law Nederland Earth (CLNE). Volgens justitie is dat een landelijk opererende radicale groep soevereinen die als doel heeft om terroristische misdrijven als doodslag en moord te plegen.

De organisatie zou bestaan uit een kerngroep, met daarnaast lokale milities, 'sheriffs' en 'volkstribunalen'. Bovendien zouden er plannen zijn om provinciale afdelingen op te zetten. Van den B. zou in 2022 als 'sheriff' zijn beëdigd bij CLNE.

Idealist of terrorist?

De grote vraag is of deze groep soevereinen idealisten zijn of terroristen, zoals het OM ze beschouwt. Jelle van Buuren is als terreurdeskundige verbonden aan de Universiteit Leiden en vertelt dat er in Nederland naar schatting zo'n 10.000 soevereinen zijn. Zij kunnen volgens hem in grofweg drie categorieën worden gesplitst.

"De eerste groep is verreweg het grootst en keert zich af van de samenleving. Zij willen vrij en onafhankelijk leven, maar accepteren wel de 'spelregels' van de samenleving", vertelt Van Buuren. "Dan is er een kleinere groep die de spelregels afwijst. Zij weigeren bijvoorbeeld verkeersboetes of belasting te betalen."

'Klein groepje radicalen'

En dan is er nog de derde categorie, zegt de terreurdeskundige. "Dat is een heel klein groepje radicalen, die het legitiem vindt om je desnoods met geweld te verzetten tegen het systeem." De AIVD maakt zich grote zorgen over de groeiende groep soevereinen, blijkt uit een recent rapport.

De inlichtingendienst ziet dat deze mensen zich afkeren van de overheid en andere instituties, en feitelijk onjuiste verhalen verspreiden over kwade intenties die de overheid zou hebben. Van Buuren vertelt dat uit analyses naar voren komt dat dit wantrouwen onder meer wordt gevoed door de toeslagenaffaire en het schandaal rond de gaswinning in Groningen.

Intimidatie en bedreiging

"Burgers vonden dat de overheid hen met wantrouwen behandelt", vertelt de expert over de voedingsbodem. "En dan helpt het niet als je bijvoorbeeld critici van het coronabeleid wegzet als 'gekkies'. Daarmee druk je die mensen verder in een hoek en dan moet je niet vreemd opkijken als mensen op een gegeven moment alle vertrouwen kwijt zijn."

De AIVD waarschuwt dat er de dreiging is dat een klein deel van de beweging op korte termijn tot geweld overgaat. Er is nu al sprake van intimidatie en bedreiging van onder meer lokale politici, ambtenaren, rechters, journalisten en wetenschappers. Het aantal gewelddadige incidenten met soevereinen zal toenemen, verwacht de inlichtingendienst.

'Beginnen bij burgemeester'

In de rechtszaak tegen Van den B. en zes medeverdachten stelt het OM dat deze groep soevereinen wapens heeft gekocht om een burgemeester en ambtenaren op te pakken en zelfs te vermoorden. Dat zou onder meer blijken uit een door de AIVD afgeluisterd gesprek op 4 maart 2024, waarin wapenleverancier Rinke L. en Matthijs H. spreken over het mogelijke motief van Van den B.

"Hij heeft mij weleens gezegd dat hij wou beginnen met de burgemeester van Deventer omleggen en dan elke agent neerschieten (...) Hun willen een totale opstand ofzo, een beginnende oorlog", zegt Matthijs H. op de geluidsopname van het gesprek. Waarop Rinke L. antwoordt: "Daarom hebben ze zoveel kogels nodig."

Geweld als middel

Van den B. zou volgens justitie dus aangesloten zijn bij CLNE. En die groep radicale soevereinen zou mogelijk geweld niet schuwen. Sterker nog: geweld als middel lijkt een van hun uitgangspunten te zijn.

De organisatie heeft namelijk een resolutie opgesteld, waarin staat dat 'het vrije Nederlandse volk het recht heeft om vijanden van het Nederlandse volk (....) te arresteren en over te dragen aan het Nederlandse Volkstribunaal, indien nodig te doden en om hun bezittingen te confisqueren en/of vernietigen'.

Tegen rechtsorde keren

Het OM wil Van den B. daarom vervolgen voor deelname aan een organisatie met terroristisch oogmerk. Heeft justitie hier een punt? We leggen het voor aan terreurdeskundige Van Buuren: "Het is een optelsom van 'wij willen zelf mensen kunnen arresteren', 'voor een tribunaal brengen, desnoods met geweld', en dan ook nog wapens kopen."

"Dat alles maakt bij elkaar toch wel dat je je heel erg keert tegen de democratische rechtsorde, en dat je fundamentele structuren probeert te ontwrichten", gaat hij verder. "Ja, dat zijn alle elementen die horen bij dat terroristisch oogmerk."

Boerenzoon én wapenhandelaar

Hoe zien de verdachten dat zelf? De advocaat van Van den B. wil niet reageren op vragen van EenVandaag. Advocaat Jaap-Willem Roozemond staat wapenleverancier Rinke L. bij. Hij schetst het beeld van een hardwerkende jongen, die op de boerderij van zijn vader veel uren maakt.

En voor extra inkomsten verkocht hij vuurwapens. Maar Rinke L. heeft niets met het gedachtegoed van soevereinen, zegt de advocaat. Ook ontkent Rinke L. dat hij betrokken was bij terroristische misdrijven.

'Het was grootspraak'

Het gesprek dat Rinke L. met Matthijs H. had, waarin dus werd gesproken over het mogelijke motief van hoofdverdachte Van den B., is daar volgens Roozemond geen bewijs voor. "De bewering over die burgemeester heeft mijn cliënt niet rechtstreeks van Van den B. gehoord, maar van tussenpersoon Matthijs H."

Bovendien nam Rinke L. het gesprek volgens zijn advocaat 'niet serieus'. "Hij beschouwde het meer als grootspraak. Want hij heeft meerdere verhalen gehoord. Het wapen zou worden gebruikt voor het schieten in de achtertuin. En een van de hoofdverdachten zei dat het was omdat de Russen eraan kwamen." Tijdens een eerdere zitting werd dit ook verklaard door de advocaat van Van den B.

Veroordeeld als groep?

Van Buuren zegt dat het straks aan de rechter is om te concluderen of er sprake is van een organisatie die als doel had om terroristische misdaden te plegen. Maar als dat bewezen wordt verklaard, dan maakt het volgens de terreurdeskundige niet veel meer uit wat iemand als individueel persoon binnen de groep precies heeft gedaan.

"Je hoeft geen wapen te hebben gekocht, of heel actief te hebben deelgenomen", legt hij uit. "Als je bij die organisatie hoort, dan word je veroordeeld voor een misdrijf met een terroristisch oogmerk."

Lithium, uranium en kobalt zijn onmisbaar voor batterijen, elektrische auto's en medisch apparatuur. Wereldwijd groeit de vraag naar kritieke grondstoffen en dus zoeken meer landen naar manieren om toegang ertoe te krijgen.

Voor veel producten die we dagelijks gebruiken, zijn kritieke grondstoffen nodig. En omdat ze nog meer nodig zullen zijn voor de energietransitie en defensie, groeit de vraag naar deze mineralen en metalen die verstopt zitten in de aardbodem hard.

'Van economisch of militair belang'

"Deze grondstoffen worden kritiek genoemd, omdat ze essentieel zijn voor het maken van producten die van economisch- of militaire belang zijn", vertelt strategisch adviseur bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS), Jeff Amrish Ritoe.

"Dat is waarom Amerika, Europa en China de toegang tot deze grondstoffen willen veiligstellen. Ze weten dat kritieke grondstoffen heel belangrijk zijn voor hun industrieën en eindconsumenten", legt hij uit. Ritoe is een expert op het gebied van dit soort stoffen.

Lijsten van kritieke grondstoffen

De Europese Unie en Verenigde Staten hebben allebei apart een lijst opgesteld waarop 30 tot 40 grondstoffen staan die zij beschouwen als kritiek. Op de lijst van de Europese Unie staan bijvoorbeeld kobalt en nikkel.

Als er een risico is voor de toelevering van bepaalde grondstoffen, komen die op deze lijsten te staan, weet René Kleijn, hoogleraar industriële ecologie aan de Universiteit Leiden. "Als er bijvoorbeeld maar één land is wat ze produceert, of als er maar één raffinaderij in de wereld is, dan is een grondstof al snel kritiek."

Steeds meer belangrijke materialen

Kleijn merkt op dat de laatste tijd steeds meer materialen worden toegevoegd aan de lijst van kritieke grondstoffen. "Iedere paar jaar worden deze lijsten aangepast. Als je er langer over nadenkt, dan blijken best wel veel materialen dan toch ergens belangrijk te zijn in de economie."

En dat heeft bijvoorbeeld te maken met de energietransitie, weet de hoogleraar. "We gaan toe naar een systeem waarin we heel veel investeren in windmolens, elektrische auto's, etcetera."

Geopolitieke spanningen

"En kijk je naar hoe de wereld zich op geopolitiek vlak ontwikkelt, dan zie je ook dat er steeds meer zorgen zijn over de continue levering van die grondstoffen", gaat Kleijn verder.

"Door geopolitieke spanningen en handelsbarrières kan een partij besluiten om de handel in grondstoffen tijdelijk tegen te houden. Het wordt daarom steeds minder vanzelfsprekend dat je altijd maar kan beschikken over grondstoffen."

Wanneer raken kritieke grondstoffen op?

Recyclen niet aantrekkelijk

Daarbij is het ook belangrijk om te beseffen dat er niet een oneindige voorraad aan kritieke grondstoffen is. "In principe kun je kritieke grondstoffen niet kwijtraken, zoals je olie en gas kwijtraakt nadat je het verbrandt. Een metaal kun je telkens opnieuw voor een andere toepassing gebruiken. Maar de geconcentreerde voorraden in de grond, die raken op de lange termijn wel op", legt Kleijn uit.

De kritieke grondstoffen kunnen wel gerecycled worden en bij waardevolle materialen zoals koper gebeurt dat ook. "Maar bijvoorbeeld in je telefoon zitten veel verschillende stoffen, in kleine hoeveelheden. Economisch is het dan niet zo aantrekkelijk om die te recyclen."

Vervuilend en gevaarlijk

"Ook is het economisch niet aantrekkelijk, omdat grondstoffen op grote schaal worden gewonnen op plekken waar de neveneffecten op mens en milieu niet worden meegenomen", gaat Kleijn verder.

"Het is vervuilend en gevaarlijk om ze eruit te halen. Dat verklaart ook waarom we in Europa weinig mijnbouw hebben. Mijnen is een business, dus je doet het in principe op de plek waar het het goedkoopst is."

Zijn kritieke grondstoffen helemaal niet in Europese bodem aanwezig?

Vrije wereldmarkt en contracten

"Voor sommige materialen sluiten leveranciers en afnemers langetermijncontracten af. Voor ijzer bijvoorbeeld", legt Kleijn uit. "Maar andere, kleinere materialen, worden gewoon beschikbaar op de spotmarket. Als een afnemer bijvoorbeeld 100 kilo kobalt wil kopen, dan hangt daar gewoon een prijskaartje aan vast dat afhankelijk is van vraag en aanbod."

De contracten garanderen overigens ook niet met 100 procent zekerheid de toevoer van grondstoffen, zegt Kleijn. "Die contracten zijn geldig tot de kogels in het rondvliegen, laten we maar zeggen. Als er echt iets gebeurt, kan de situatie weer veranderen. Net zoals de EU een strategisch partnerschap over grondstoffen heeft met Oekraïne, maar de VS daar nu toch ook dwars doorheen lijkt te komen."

Conflicten over grondstoffen is niets nieuws

Conflicten waarin grondstoffen een rol spelen, zijn "zo oud als de weg naar Rome", zegt Ritoe. Hij noemt Operatie Barbarossa, de aanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie in 1941, die mede bedoeld was om genoeg grondstoffen veilig te stellen voor de verdere oorlogsvoering. "Een treffend voorbeeld, omdat de grondstoffen in Oekraïense bodem waar nu over wordt onderhandeld toen dus ook al onderdeel uitmaakten van een oorlog."

Ondanks dat er altijd conflicten zijn geweest rondom grondstoffen, bestond er de afgelopen decennia een zekere stabiliteit, legt Kleijn uit. "Lange tijd hadden de machtsblokken waarin de wereld is verdeeld er vrede mee dat er vrije handel in grondstoffen was. Er waren geschreven en ongeschreven afspraken dat iedereen grondstoffen kon kopen als ze dat wilden."

Klopt het dat de strijd om grondstoffen leidt tot 3 machtsblokken: Amerika, Rusland en China?

Geopolitieke ontwikkelingen wakkeren gevecht aan

"De stabiliteit die er lange tijd was, verdwijnt nu steeds meer," vervolgt Kleijn. "Dat besef drong door tijdens de coronapandemie, toen grondstoffen niet meer vanzelfsprekend geleverd konden worden. Daarna kwam de oorlog in Oekraïne, waardoor Europa zich realiseerde hoe afhankelijk het was van Russisch gas. En nu, met Trump aan de macht, wordt duidelijk dat het ieder voor zich is."

"Alle grote machtsblokken proberen grondstoffen veilig te stellen. De geopolitieke ontwikkelingen wakkert het gevecht over de grondstoffen aan", denkt hij. "Wat er op dit moment gebeurt, is dat de drie machtsblokken Europa, Amerika en China allemaal zoveel mogelijk hun vlag proberen te planten om kritieke grondstoffen voor zichzelf veilig te stellen", vult Ritoe aan. "Of dat nu is voor de eigen industrie, eigen consumenten, veiligheid of duurzaamheid."

Europa en Rusland

Europa is hierin geen uitzondering. In de zogenoemde Critical Raw Materials Act heeft de EU vastgelegd dat 15 procent van de kritieke grondstoffen uit Europese bodem zou moeten komen. De rest probeert ze te krijgen uit andere landen. Zo heeft het deals gesloten met Chili, Namibië en Australië. "En voordat Rusland Oekraïne binnenviel, sloot de EU ook een partnerschap met Oekraïne over grondstoffen", weet Kleijn. "Die overeenkomst is vergelijkbaar met de deal die de VS nu maken: wij steunen jullie, en in ruil daarvoor zijn wij jullie preferred customer voor de levering van grondstoffen."

Rusland speelt een iets andere rol in de strijd om grondstoffen, zegt Ritoe. "Net als Europa, Amerika en China wil het toegang tot grondstoffen, maar het is vooral een producent in plaats van afnemer. Rusland heeft namelijk een kleinere interne markt, dus het aantal consumenten is kleiner."

China als leider

China is op dit moment de grootste leverancier wat betreft kritieke grondstoffen. "Het is niet zo dat China extreem veel grondstoffen in de eigen grond heeft", vervolgt Kleijn. "Een deel van de grondstoffen komt bijvoorbeeld uit Myanmar, maar het is China die het mijnen daar coördineert."

"En ook Amerikanen verschepen grondstoffen die gewonnen zijn naar China", gaat hij verder. "Dit doen ze omdat ze daar de industrie hebben om grondstoffen te verwerken tot materialen waar je wat mee kan. China heeft dus bedacht dat ze leidend wil zijn in de grondstoffenketen, en heeft hier veel in geïnvesteerd."

'Ze hebben bijna niemand nodig'

"Zij zitten eigenlijk in de hele keten", vult Ritoe aan over de rol van China. "Ze hebben belangen in de mijnbouw, zijn de grootste verwerker van de grondstoffen die daar gewonnen worden, en hebben fabrieken waar de verwerkte grondstoffen worden gebruikt om componenten en onderdelen te maken voor eindproducten."

Neem als voorbeeld batterijen: "China houdt zich bezig met het mijnen van lithium en kobalt, verwerkt die grondstoffen tot bruikbare chemische materialen, maakt daar vervolgens in eigen fabrieken componenten voor batterijen van, en uiteindelijk ook batterijcellen, baterrijpacks en elektrische auto's. Op de grondstofproducerende landen na, hebben ze daar eigenlijk niemand bij nodig", vertelt Ritoe.

'Iedereen haalt alles uit de kast'

"Tot nu toe is de strijd om grondstoffen gelukkig nog niet uitgelopen op een gewapend conflict", zegt Ritoe, "maar het gaat wel drukker worden. Iedereen haalt alles uit de kast om partijen aan zich te binden. Waarbij de Chinezen het snelst en efficiënt opereren, omdat ze duidelijk zijn in wat ze te bieden hebben."

"China biedt goedkope leningen aan en grote afnamecontracten. Daarbovenop brengt het land technologie en expertise met zich mee en bouwt het fabrieken in landen die rijk zijn aan grondstoffen. Hiermee krijgen die landen de kans om meer waarde in eigen land toe te voegen. Dat is natuurlijk veel aantrekkelijker dan zaken doen met 27 lidstaten, waar iedere lidstaat iets anders aanbiedt."

Achterstand inhalen

Europa kan de achterstand op China nog wel inhalen, denkt hij. "Maar dan moet er wel snel een duidelijk verhaal zijn. De Europese Commissie heeft net een Clean Industrial Deal - de opvolger van de Green Deal - gepubliceerd, een plan om de Europese industrie te verduurzamen en minder afhankelijk te maken van fossiele brandstoffen.

"Maar ik zou daaraan willen toevoegen dat de focus niet alleen moet liggen op de toegang tot grondstoffen, maar ook tegelijkertijd op het snel opzetten van een eigen verwerkingsindustrie, zodat grondstoffen niet altijd eerst langs China hoeven", zegt Ritoe tot slot.

Als je jonger bent dan 18, mag je geen alchohol drinken. Een 0.0-biertje mag in principe wel. Maar is dat ook wenselijk? Nee, vinden ouders Pauline en Esther. "Je laat ze wennen aan de smaak van alcohol. Dat is niet oké."

Twee dochters heeft Pauline uit Haarlem: een van 15 en een van 18 jaar. De oudste is inmiddels dus op een leeftijd dat ze mag drinken. De jongste niet. "Die moet er ook niets van hebben, gelukkig."

Groepsdruk

Dat is ondanks haar 15 jaar niet vanzelfsprekend, benadrukt Pauline, die als jeugdagent werkt en regelmatig jongeren tegenkomt die veel te veel drinken. Met soms vervelende gevolgen.

"Mijn dochter heeft ook wel vriendinnen gehad die veel dronken, vapeten, blowden. Daar hebben we toen wel gesprekken over gevoerd, over hoe om te gaan met groepsdruk en zo."

'Voor volwassenen wel goed'

"Ik ben wel bang geweest dat ze zou gaan meedoen om aardig gevonden te worden. Want dat is waar het volgens mij vaak fout gaat. Tot nu toe laat ze zich daar niet door leiden, zo lijkt het in elk geval. Ik ben blij dat ze sterk in haar schoenen staat."

Alcohol drinken onder de 18 jaar is dus echt niet de bedoeling, wat Pauline betreft. Maar ook 0.0-bier of -wijn vindt ze een slecht idee, ondanks dat daar geen alcohol inzit. "Terwijl ik het voor volwassenen juist een heel goed alternatief vind."

Onbekende frisdrank

0.0-bieren en -wijnen lijken qua smaak te veel op de alcoholhoudende varianten, vindt de moeder van twee. "Als ze daar veel van drinken, wennen ze aan de smaak."

En dat vindt ze onverstandig. "De stap naar 'gewoon' bier of wijn, of andere alcoholische dranken is dan zoveel makkelijker gemaakt." Pauline biedt haar dochter liever een lekkere frisdrank aan, zoals gemberbier. "Of iets onbekenders, zodat ze toch iets nieuws kan proberen."

Drempelverlagend

"Alcoholvrij bier of wijn is inderdaad een goede vervanger voor alcoholhoudende dranken. Als je volwassen bent", zegt ook projectleider NIX18 Wilke Heijnen van het Trimbos-instituut, dat zich onder andere bezighoudt met onderzoek naar alcohol- en drugsgebruik.

"Als je daardoor minder alcohol gaat drinken, is dat hartstikke goed. Maar voor kinderen is het zeker af te raden. Het werkt drempelverlagend. Jongeren maken kennis met de smaak van alcohol, met het merk, het gevoel van een biertje in de hand."

'Je leert ze dat het erbij hoort'

Esther Ekkel uit Oss, die werkt bij een gemeente waar jongeren relatief vroeg drinken, is het daar helemaal mee eens. Naast een zoon van 19 heeft ze heeft een minderjarige dochter. "Door ze 0.0 te laten drinken, leer je ze dat bier en wijn erbij horen. Ze wennen eraan, al voordat ze werkelijk alcohol mogen drinken. Dat vind ik geen goede zaak."

Al knijpt ze tijdens feestelijke gelegenheden zoals kerst en oud en nieuw weleens een oogje dicht. "Dan komen er bijvoorbeeld bubbels zonder alchohol op tafel. Maar als mijn dochter vervolgens vraagt of ze een Radler mag, dan krijgt ze toch echt een nee. Ook als 'ie 0.0 is." Dat lijkt naar haar idee toch te veel op bier.

Elke keer afwegen

Maar waar ligt dan de grens? Welke dranken verbied je wel en welke niet? Het zijn vragen waar Esther ook nog niet helemaal over uit is. "Moeilijk. Het is elke keer afwegen. Een mocktail (een alcoholvrije cocktail, red.) is toch vooral sap met een smaakje. Dat komt niet in de buurt van de smaak van alchohol. Ik vind dat echt iets anders dan 0.0-bier of -wijn."

Tijdens een strandvakantie heeft haar dochter weleens een mocktail gedronken, vertelt Esther. "Maar dat gebeurt niet hier aan de keukentafel. Ze vraagt er hier ook niet om. Ze had er afgelopen december een in haar kerstpakket, maar die staat hier nog steeds in de kast."

'Niet aan mij'

Voorkomen dat er toch gedronken wordt, kun je niet. Maar loslasten moet je toch, concludeert Esther. En daar is moeder Pauline het mee eens. Ondanks dat ze het thuis verbiedt, denkt ze dat haar dochter op andere manieren soms wel in aanraking komt met 0.0-dranken.

"Bijvoorbeeld op feestjes waar ouders geen alcohol willen aanbieden, maar wel alcoholvrij. Ik zou dat zelf niet doen als er minderjarigen komen, maar het is natuurlijk niet aan mij om daarover te beslissen. Toch hoop ik dat mijn dochter het dan niet drinkt."