Verspreid over het land liggen miljoenen tonnen gerecyclede grond opgehoopt. Maar niemand durft het meer te gebruiken nadat bij een aantal projecten met deze grond het milieu ernstig vervuild was geraakt.

Doordat de voorraden grond zich ophopen, nemen reinigingsbedrijven minder 'nieuwe' vervuilde grond in. Gevolg? Volgens het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat zijn meerdere saneringen vertraagd of stilgelegd. Bijvoorbeeld van het sterk vervuilde EMK-terrein in Krimpen aan den IJssel.

Zeker 4 projecten met milieuschade

Het draait allemaal om 'thermisch gereinigde grond': sterk verontreinigde grond die, soms samen met asfalt, onder extreem hoge temperaturen wordt schoongemaakt. Schadelijke stoffen, bijvoorbeeld afkomstig uit minerale olie, verdampen door de verhitting of breken af. Het 'schone' eindproduct kan vervolgens gebruikt worden onder wegen, in dijken of in geluidswallen.

Maar uit onderzoek van EenVandaag en Trouw bleek onlangs dat bij zeker vier projecten waar die grond is gebruikt schadelijke stoffen in de bodem en het grond- en oppervlaktewater zijn gelekt. Zo wordt een dijk bij Bunschoten op dit moment gesaneerd en is ook de omgeving van een dijk in het Zeeuwse Perkpolder verontreinigd geraakt. Bij tenminste zes andere projecten loopt op dit moment onderzoek naar mogelijke vervuiling. Het Openbaar Ministerie doet onderzoek naar het bedrijf dat de bewuste grond reinigde: Afvalstoffen Terminal Moerdijk (ATM).

Genoeg om De Kuip 2 keer te vullen

Inmiddels ligt in totaal 2,8 miljoen ton gerecyclede grond opgestapeld. Dat is genoeg om voetbalstadion De Kuip bijna 2 keer tot de nok toe te vullen. Vrijwel geen enkele overheid of bedrijf durft het materiaal nog te gebruiken uit angst dat de bodem of het grondwater vervuild raakt. En dat terwijl de grond wel weer gebruikt mag worden, zij het onder strenge voorwaarden bijvoorbeeld wanneer het wordt 'ingepakt' in een kleilaag of wordt afgedekt.

Die voorwaarden zijn nodig omdat er verhoogde concentraties schadelijke stoffen zoals chloride en sulfaat zijn gevonden. Ook bevat een klein deel van de grondvoorraad PFAS (stoffen die een risico kunnen vormen voor mens en milieu). Demissionair staatssecretaris Stientje van Veldhoven wijst naar lokale overheden die toestemming moeten geven voor gebruik van de grond. Maar die doen dat nog nauwelijks.

Miljoenen euro's schade

De twee recyclebedrijven in Nederland die grond thermisch reinigen - naast ATM ook Theo Pouw - zitten nu met de voorraden in hun maag. Zij hebben meerdere keren bij Van Veldhoven aangedrongen op een oplossing. De bedrijven zeggen dat ze klem zitten omdat hun product als 'besmet' wordt gezien, terwijl de voorraad is goedgekeurd door de inspectie. ATM en Pouw zeggen miljoenen euro's schade te lopen.

Omgevingsdiensten in Groningen en Zeeland, waar een deel van de opslag ligt, dreigen de reinigers intussen met dwangsommen omdat het materiaal te lang in de depots ligt. Afvalbedrijven mogen de grond maximaal 3 jaar ergens laten liggen.

Grond wordt gestort

Rijkswaterstaat, in het verleden een belangrijke afnemer van de grond, zegt dat er geen projecten zijn die aan de voorwaarden voldoen. De dienst signaleert dat de grond daarom soms maar wordt gestort als 'afval'. Maar dat druist in tegen de duurzame gedachte achter hergebruik: door vervuilde grond na reiniging weer toe te passen hoeft er minder nieuw zand te worden gewonnen.

Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat zegt 'nadrukkelijke aandacht' te hebben voor het probleem. "Vanuit het ministerie zijn en blijven we in gesprek met reinigers over de problemen waar ze tegenaan lopen", zegt een woordvoerder.

De muren zijn bestand tegen raketten, overal hangen camera's en er is plek voor drie verdachten. De gevangenis in Vught heeft nu een splinternieuwe, extra beveiligde rechtszaal, dichtbij de EBI. "Per jaar verwachten we hier 20 tot 40 zittingen."

Het is een unieke rechtszaal op een hele bijzondere plek. Op steenworpafstand van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught gaat vandaag een nieuwe zittingslocatie open voor strafzaken tegen extreem vluchtgevaarlijke verdachten.

Transport is levensgevaarlijk

Nederland krijgt daarmee voor het eerst een rechtszaal binnen de beveiligde muren van een gevangenis. Dat is vooral om zo het gevaarlijke en peperdure transport van zware criminelen sterk te verminderen.

"Het vervoer van EBI-verdachten raast tot nu toe met 100 kilometer per uur door onze straten", vertelt Roderick van de Mortel, burgemeester van Vught. "Dat is levensgevaarlijk. Ik ben heel blij dat hier nu een einde aan komt."

Kijkje achter gevangenismuren bij unieke rechtszaal naast EBI in Vught: 'Zorg ervoor dat deze categorie criminelen niet meer over straat gaat'

Breed scala aan zittingen

Het nieuwe gerechtsgebouw heeft ruimte voor verschillende soorten zittingen. "Voor het brede scala dat een strafrechter kan bieden", zegt voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak.

"Dan gaat het om voorgeleidingen, verhoren van de rechter-commissaris, pro-forma zittingen en inhoudelijke behandelingen met niet meer dan drie verdachten." Naves rekent op 20 tot 40 zittingen per jaar in de nieuwe rechtszaal.

22 miljoen euro

Het gerechtsgebouw is in een jaar tijd uit de grond gestampt en kost 22 miljoen euro. Dat is veel geld, maar dit bedrag kan snel worden terugverdiend. Een Marengo-zitting met veel verdachten is nu nog peperduur. Op zo'n dag zijn ongeveer vijfhonderd politiemensen nodig om alles veilig te laten verlopen.

"De criminaliteit is verzwaard. Op straat worden advocaten en journalisten rücksichtslos neergeschoten", zegt Van de Mortel. De burgemeester kwam in 2020 zelf met het idee om een rechtszaal op het terrein van de PI Vught te bouwen. "Houd op met de naïviteit en zorg dat je deze categorie verdachten op een hele nieuwe manier beoordeeld, berecht en vastzet."

Moord Derk Wiersum

Ook Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak signaleert een verharding van de criminaliteit in Nederland: "Dat hebben we vooral gezien in het proces-Marengo na de moord op advocaat Derk Wiersum. In die zaak is natuurlijk veel gebeurd waar we van geleerd hebben." We zijn daarom ook in het buitenland gaan kijken, hoe ze dit daar organiseren.

Naast de gevangenis in Lelystad verrijst op dit moment ook een nieuwe rechtszaal. In Vlissingen wordt bovendien gebouwd aan een nieuwe extra beveiligde gevangenis met ook een rechtbank. "Ik zou er zeker voor pleiten meer rechtbanken bij penitentiaire inrichtingen aan te sluiten", zegt vestigingsdirecteur Cees Niessen van de PI Vught. "Dit scheelt niet alleen hoge transportkosten, maar verhoogt ook het veiligheidsniveau."

Publiek volgt zaak via livestream

Naast de drie verdachten en hun advocaten is er in de rechtszaal ruimte voor acht journalisten, vier rechters, griffiers en twee officieren van justitie. Gewone toeschouwers mogen niet naar binnen. Publiek kan de zittingen in een andere rechtbank volgen via een videoverbinding.

"We hebben goed nagedacht over de openbaarheid van deze zittingen", benadrukt Naves. "Door de livestream kan het publiek en de overige media de zaak live op afstand volgen."

Signal wint steeds meer terrein in Nederland. Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag onder ruim 23.000 leden van het Opiniepanel. Van alle deelnemers heeft 35 procent de chatdienst gedownload. Toch stopt bijna niemand zomaar met WhatsApp.

Een derde van de panelleden (35 procent) heeft Signal inmiddels op hun telefoon, maar vrijwel iedereen houdt WhatsApp ernaast. Slechts 1 procent zegt alleen nog maar via Signal te communiceren.

Tussen twee werelden

Mensen die beide chatdiensten gebruiken, hebben het gevoel dat ze 'tussen twee werelden zitten'. Iemand schrijft: "Ik wil er heel graag vanaf, maar ik merk nu hoe afhankelijk ik en anderen om me heen zijn geworden van WhatsApp. De hele tijd tussen de appdiensten wisselen is ook geen doen."

Jongeren (18-24 jaar) en theoretisch opgeleiden maken relatief vaak gebruik van Signal. Bijna de helft (47 procent) van die laatste groep heeft Signal gedownload, maar ook daar blijft het in 99 procent van de gevallen in combinatie met WhatsApp.

'Discussie overdreven'

Veel praktisch opgeleiden blijven WhatsApp voorlopig trouw. Van hen heeft 21 procent Signal geïnstalleerd. 7 op de 10 gebruiken alleen WhatsApp.

Mensen die alleen WhatsApp gebruiken, laten weten de discussie 'overdreven' te vinden of 'niet zo te volgen'. Hun vrienden, familie of collega's hebben ook nog niet voorgesteld om over te stappen naar Signal.

'Ze weten toch al alles van me?'

Sonja Wijker-Cornelissen (68) stapte in 2021 over naar Signal, na een discussie met haar zoon over de nieuwe privacyvoorwaarden van WhatsApp. "Ik had per ongeluk op 'ja' geklikt, zonder echt te lezen wat ik goedkeurde", zegt ze. Sindsdien probeert ze bewust minder afhankelijk te zijn van grote techbedrijven. Zo zit ze niet op Facebook en Instagram.

Toch gebruikt ze WhatsApp ernaast, omdat veel mensen in haar omgeving niet willen overstappen. "Als ik het erover heb, zeggen ze vaak: 'Signal, wat is dat?' of: 'Ze weten toch al alles van me.' Het voelt voor velen als te veel gedoe om met een nieuwe app te beginnen."

'Iedereen meenemen is een enorme klus'

Ook Hugo Bausch (65) probeert zijn netwerk in beweging te krijgen. Hij stapte over naar Signal na de inauguratie van Trump - hij niet langer wilde meewerken aan het verdienmodel van grote techbedrijven. "Ik ben gedreven door de wil om iets te veranderen", zegt hij. "En dan is dit een kleine, maar wel een concrete stap die ik zélf kan zetten."

Maar in de praktijk is dat lastig. "Ik zit in een VvE-bestuur, daar heb ik ze wel overtuigd, maar bij de andere bewoners is het lastiger." Zijn familie meekrijgen blijkt ook niet eenvoudig: "Ik heb veel digibeten in de familie." Daarom blijft hij WhatsApp voorlopig nog gebruiken, al heeft hij gezegd dat hij er half april mee stopt.

'Begin er moe van te raken'

Een op de vijf (20 procent) vindt het irritant als anderen hen proberen over te halen om over te stappen op Signal. Die voorstellen zijn in veel groepsapps voorbij gekomen.

"Het is nu een paar keer gebeurd in groepsapps en ik begin er moe van te raken. Ik heb geen zin om me te laten opdringen", schrijft een deelnemer.