Het effect van warmte op het lichaam én op de samenleving wordt onderschat. Gemeenten moeten zich veel beter voorbereiden op hittegolven, waarschuwt het Klimaatverbond. "Er is absoluut minder geregeld voor hitte dan voor andere klimaatproblemen."

In Kerkrade is het 's zomers vaak heet. "Wij liggen natuurlijk in het zuiden van Nederland, dus krijgen eerder met hitte te maken dan de rest van het land", vertelt René van Drunen, wethouder bij de gemeente. "Daarnaast is het hier behoorlijk versteend, dus de hitte blijft in de stenen zitten, én er zijn hier veel kwetsbare ouderen."

Drie hittegolven in een jaar

Vorige zomer waren er drie hittegolven in de Limburgse gemeente. Dat betekent dat het 5 dagen boven de 25 graden moet zijn en daarvan moet het 3 dagen boven de 30 graden zijn. Maar omdat die temperaturen niet in De Bilt werden gemeten, werd het Nationaal Hitteplan niet geactiveerd.

Kerkrade stond er dus alleen voor. "We hadden eigenlijk geen plan van aanpak om in onze gemeente met de hitte om te gaan", zegt Erik Theunissen, adviseur klimaatadaptatie bij de gemeente. "Ik heb me daarover verbaasd."

Niet zo bezig met hitte

Kerkrade was niet de enige gemeente die hier de afgelopen jaren mee geconfronteerd werd, weet Madeleen Helmer van Klimaatverbond Nederland. "Er is absoluut minder geregeld voor hitte dan voor andere problemen gerelateerd aan ons klimaat", zegt zij.

"Dat wordt al duidelijk uit het feit dat we wél waterschappen hebben, maar geen hitte-schappen." Dat is ook logisch, vindt ze, want Nederland is een waterland. "De risico's van water kennen we." Maar de risico's van hittegolven herkennen we volgens haar niet genoeg. "Hoe krijg je in de hoofden dat er iets staat te gebeuren wat er niet altijd is? Daar worstelen we mee."

'Tuurlijk mag je genieten'

Theunissen en zijn collega Annet Joustra herkennen de worsteling, ze hebben folders gemaakt die ze rondbrengen in de gemeente. "Het is best lastig om mensen over gezondheid voor te lichten", zeggen ze. "Sommige mensen zijn ook een beetje wantrouwend richting de overheid, dus als je dan een brief stuurt, helpt dat niet."

"Maar bijvoorbeeld de lokale televisie wordt goed bekeken, dus dat is een kanaal dat kan werken." Wat de twee al hebben geleerd is dat je de hitte-waarschuwing een beetje op een luchtige manier moet brengen. "Ik zeg dan tegen de mensen: 'tuurlijk, je mag van de zon genieten, maar let ook een beetje hier en hier op", vertelt Theunissen.

Hitte geen prioriteit

"Hitte raakt aan onze gezondheid", bevestigt Helmer, "maar ook aan vergrijzing, aan Nederlandse huizen die als 'doorzonwoningen' gebouwd werden maar nu te heet zijn, aan de energietransitie, en aan verstening van steden en wijken."

"We lopen ertegenaan dat de vele sectoren die we nodig hebben het stuk voor stuk al heel druk hebben met andere problemen." Hitte heeft volgens haar geen prioriteit. "Omdat hitte niet 1 domein beslaat, is er niet 1 persoon of instantie die er volledig over gaat."

'Nationaal Hitteplan voldoet niet meer'

Het Nationaal Hitteplan werd in 2007 ontwikkeld als waarschuwingssysteem bij hittegolven en is sindsdien bijna elk jaar geactiveerd. Het geeft allerlei instanties, zoals de GGD's, het Rode Kruis en de veiligheidsregio's, adviezen, die zij verder kunnen communiceren naar mensen met een kwetsbare gezondheid. "Het zijn adviezen zoals: drink voldoende, zoek de koelte op, en 'pas op elkaar'", vertelt Helmer.

"Dat is prima, maar het voldoet niet meer", vindt ze. De huidige adviezen zijn volgens haar te algemeen, vooral omdat de hitte steeds erger wordt. "Toen we in 2007 begonnen met het Nationaal Hitteplan, was alles boven de 30 graden heet, maar nu ligt die grens hoger en vinden we 35 graden niet uitzonderlijk, en komt zelfs 40 graden wel eens voor."

Iedere gemeente een hitte-regisseur?

Kerkrade is deze zomer begonnen met het opstellen van een eigen, lokaal hitteplan. Het is de eerste gemeente in provincie Limburg die dat doet. "We hebben alle partners in kaart gebracht, en bedacht dat we dit jaar eerst maar eens willen focussen op het bereiken van ouderen", vertelt Theunissen. "Het doel is om uiteindelijk een goed draaiboek te hebben, zodat we weten hoe we tijdens en vlak voor hittegolven kunnen communiceren naar al onze inwoners."

Het Klimaatverbond pleit voor meer van dit soort lokale hitteplannen. Want hoewel het Nationaal Hitteplan ook op provinciaal niveau geactiveerd kan worden, staan de gemeenten het dichtst bij bewoners en weten zij het beste welke mensen en instanties er lokaal betrokken kunnen worden bij het aanpakken van hitteproblemen.

Gemeenten kunnen volgens het Klimaatverbond medewerkers benoemen tot 'hitte-regisseur': zij ontwikkelen een integrale aanpak op hitte en onderzoeken welke partijen nodig zijn. Dit leggen ze dan vast in een lokaal hitteplan.

'Moet toevallig iemand zijn die het belangrijk vindt'

Op dit moment zijn er zo'n 60 tot 80 gemeenten met een lokaal hitteplan, schat Helmer. "Andere gemeenten zijn sinds 2019 wel verplicht om een klimaatstresstest uit te te voeren, waarbij ook gekeken wordt naar hitte. Maar die test is enkel gericht op de temperaturen buiten, en niet op bijvoorbeeld de combinatie met kwetsbaarheid van bewoners."

Gemeenten mogen zelf kiezen of ze een hitteplan ontwikkelen, of niet. "Er moet toevallig iemand zijn die het belangrijk vindt, anders zie je dat gemeenten er nog niet aan beginnen." Er is ook nog geen geld opzij gezet voor zo'n hitteplan, dat speelt volgens Helmer ook mee.

Helpt een lokaal hitteplan?

Nu steeds meer gemeenten een hitteplan ontwikkelen, is de vraag natuurlijk: helpt het? Helmer zegt dat gemeenten nog bezig zijn met evaluatie van hun plannen, maar verwacht dat ze hiermee beter gewapend zijn tegen hittegolven.

De gemeente Kerkrade gaat na dit eerste jaar in ieder geval evalueren. "We dachten: we beginnen gewoon met een draaiboek en vervolgens kijken we wel waar we moeten aanpassen."

'We zijn te naïef'

Dat er meer moet gebeuren is volgens Helmer wel zeker. "We zijn te naïef. Als je kijkt naar Noordwest-Amerika, een vergelijkbaar gebied, daar werd het een paar jaar geleden 46 graden. Iedereen schrok toen."

Volgens Helmer kan dat ook in de omgeving van Nederland optreden. "We zitten nu in de tijd die we 30 jaar geleden probeerden te voorkomen, we kunnen het ons gewoon nog steeds niet voorstellen, maar het is er nú. We moeten ons aanpassen."

De Consumentenbond doet vandaag een oproep in de Tweede Kamer: verlaag de btw op elektriciteit om de energierekening financieel behapbaar te houden. Maar is dat de oplossing? "Tijdelijke pleister."

De energierekening: voor veel mensen is het een grote zorg. Daarom roept de Consumentenbond op om het btw-tarief voor energie van 21 procent naar 9 procent te verlagen.

Hoge rekening profiteert

Dat er iets moet gebeuren is duidelijk, ook volgens energie-expert bij Milieu Centraal Gwen Jansen. Maar het voorstel van de Consumentenbond is volgens haar maar 'een tijdelijke pleister'. Daarbij is het vooral voordelig voor mensen die al veel stroom gebruiken, en niet voor mensen die juist proberen de energierekening laag te houden omdat ze al moeite hebben met betalen.

"Dit voorstel is eigenlijk vooral goed voor de mensen met een hoge energierekening, want die profiteren het meest", vertelt ze. "Maar juist de mensen die het heel hard nodig hebben, maar een lagere energierekening hebben, profiteren minder. Dus wij zijn voorstander van meer structurele maatregelen."

Beter isoleren

Minder btw betalen klinkt als een goed idee, maar houdbaar is het niet volgens Jansen. "Want uiteindelijk gaat die btw weer omhoog, dus je kan beter kijken hoe deze mensen op de langere termijn geholpen kunnen worden."

Maar er zijn volgens de energie-expert wel andere maatregelen die genomen kunnen worden om de energierekening betaalbaar te houden. "Verreweg op één staat het beter isoleren en ventileren van de woningen. Energie die je niet verbruikt hoef je ook niet te betalen. 2 op de 3 woningen zijn nog slecht geïsoleerd en 9 op de 10 slecht geventileerd. Dat zorgt voor veel hogere kosten dan nodig is."

Inzet energiecoaches

Maar volgens Jansen kunnen zogenaamde energiecoaches ook een groot verschil maken. Dat terwijl in bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam de huis-aan-huisbezoeken met de energiecoaches worden stopgezet. "Uit onderzoek van TNO blijkt heel duidelijk dat energiecoaches, heel goed werk leveren en dat zij de maatschappelijke kosten ook op termijn heel erg laag kunnen houden. Ook voor de gezondheid van heel Nederland is dat goed."

Het is een laagdrempelige manier om mensen te helpen, zegt Jansen. "Je ziet dat heel veel energiehulp mensen nog niet bereikt. De deuren blijven dicht, vooral bij mensen die de energierekening niet kunnen betalen. Daar is schaamte en wantrouwen. Hoe kom je daar wel binnen? Door heel dicht bij deze mensen te staan." Volgens de experts is dat het geval met energiecoaches. "Die werken ook vaak met vrijwilligers uit de buurt, die wel binnenkomen bij deze mensen."

Radiatorfolie, douchetimers en tochtstrips

Claar Wachter is zo'n energiecoach bij organisatie !WOON die bewoners in Amsterdam bijstaat. Zij weet precies waar ze op moet letten als ze bij mensen over de vloer komt, en heeft een aantal trucjes die ze altijd aanbeveelt. Bijvoorbeeld een timer voor in de douche: "Na 5 minuten geeft die een geluid als een sirene." Of folie achter de verwarming: "Dat zorgt dat je niet de buitenmuur verwarmt, maar dat alles binnen blijft."

En zo kan ze nog even verder gaan: tochtstrips, de instellingen van de cv-ketel en zelfs de brievenbus komen aan bod bij haar huisbezoeken. Daar ziet ze ook wat de hoge rekening met mensen kan doen. "Ik kom ook wel bij mensen die hun verwarming niet aan durven te zetten vanwege de energierekening. Dat is ook niet goed voor de gezondheid."

'Het is altijd zinvol'

Het werk van Claar wordt gewaardeerd door de mensen die het nodig hebben. "Mensen zijn blij als ik uitleg hoe de verwarming werkt: dat je niet de radiatoren aan en uit moet doen, maar de thermostaat moet gebruiken. Of mijn uitleg over de radiatorfolie of over ventileren. Het is altijd zinvol, ook als het alleen is om mensen gerust te stellen dat ze het meeste goed doen."

Een lagere btw is volgens Claar helemaal niet zo'n slecht idee. "Er zit nu wel heel veel belasting op voor de consument, dus ik ben het wel eens met de redenatie." Verder is de energiecoach het met Milieu Centraal eens dat goede isolatie in woningen de meest duurzame oplossing is. "Dat scheelt enorm."

Investeren in energiehulp

Helemaal tegen het idee van de Consumentenbond is Jansen van Milieu Centraal overigens niet. "Elke poging om te zorgen dat die energierekening betaalbaar wordt, is hartstikke goed want het is heel erg nodig. Maar", gaat ze verder, "wij denken dat er een betere maatregel is."

"Wij zijn er groot voorstander van dat het energiehulp-werkveld eigenlijk versterkt wordt om hun werk nog beter te kunnen doen. Dat ze de tools krijgen, de content, de kennis om de mensen ook structureel te kunnen helpen", sluit ze af.

Terwijl China en de Verenigde Staten met importheffingen naar elkaar gooien, is er slecht nieuws uit IJmuiden. Mede dankzij die importheffingen zit Tata Steel in zwaar weer. 1 op de 5 medewerkers gaat zijn baan verliezen. "Speelt al heel lang bij Tata."

Tata Steel heeft het, net als andere Europese staalbedrijven, al jarenlang moeilijk. De recente importheffingen van Amerikaanse president Donald Trump van 25 procent op Europees staal zijn maar een van de vele uitdagingen, ziet ook Ron Stoop, strategisch analist geo-economie aan het Haags Centrum voor Strategische Studies.

Concurrentie vanuit China

"Allereerst is er hele hoge concurrentie vanuit China op dit moment", legt hij uit. Dat komt volgens Stoop door het industriebeleid van China, daar wordt erg ingezet op de zogenaamde maakindustrie maar neemt de consumptie minder toe. Dus er wordt heel veel gemaakt in China terwijl de vraag niet enorm hoog is.

"Daardoor wordt er vanuit China heel veel staal geëxporteerd. Dat staal komt dus op andere markten terecht, waaronder de Europese." Dat goedkope Chinese staal drukt op de markt, legt Stoop uit, waardoor Europese staalbedrijven minder aantrekkelijk worden. "Er zijn toch veel bedrijven die gewoon staal kopen waar het het goedkoopst is."

Energieprijzen en investeringen

Maar ook binnen Europa zijn er grote ontwikkelingen, ziet de analist. "Ten eerste de hogere energieprijzen, als gevolg van onder andere de energiecrisis." Daardoor zijn Europese bedrijven die veel energie gebruiken, zoals de staalindustrie, veel duurder uit. "Die worden gewoon minder concurrerend."

De tweede ontwikkeling is volgens Stoop de energietransitie, staal moet op een groenere manier gemaakt worden. "Daarvoor zijn veel investeringen nodig. Daarbij is het ook zo dat groene productiemethoden op dit moment duurder zijn dan de traditionele methoden", legt hij uit. Bedrijven weten daarom volgens hem niet zeker of ze die grote investeringen gaan terugverdienen.

'Speelt al erg lang bij Tata Steel'

Medewerkers van Tata Steel zijn niet verrast dat er ontslagen vallen. "Dat is een verhaal dat eigenlijk al heel erg lang speelt bij Tata Steel", vertelt een logistiek medewerker. "We moeten natuurlijk naar groen staal toe en daar zijn gewoon impactvolle beslissingen voor nodig, dit is waarschijnlijk er weer één van."

Volgens een andere medewerker van het staalbedrijf moeten de Nederlandse regering en Europese beleidsvormers iets doen om het tij te keren voor Europese staalbedrijven. "China dumpt heel veel staal op de internationale markt. Ik denk ook dat de Europese staalindustrie gesubsidieerd moet worden om overeind te blijven."

'Is een algehele trend in Europa'

Voor Stoop is het ook geen verrassing dat Tata Steel met een ontslagronde komt. "Het is een trend, ook in Engeland zijn er staalbedrijven flink aan het snoeien in het aantal medewerkers", vertelt hij. "Je hebt ook andere Europese bedrijven die bepaalde groene staalinitiatieven nu aan het terugschroeven zijn."

Het verschilt volgens de analist enorm per bedrijf wat ze doen om geld te besparen. Zo kunnen bedrijven doorwerken maar geen nieuwe investeringen doen, mensen ontslaan, het bedrijf verplaatsen naar goedkopere plekken of sluiten.

Basisindustrie in Rotterdam

De vraag is hoe belangrijk het nog is dat we staalfabrieken hebben in Europa, want we kunnen het gewoon veel goedkoper halen uit China. Maar volgens Stoop is deze zogenaamde 'basisindustrie' nog steeds nodig. "Belangrijkste is dat die producten weer in andere industrieën verder gebruikt worden, zoals in de hightechindustrie."

Stoop legt uit dat die industrieën zich vaak vestigen waar ze die producten kunnen kopen, zoals in Rotterdam. "Er zijn ook allemaal hightech-bedrijfjes die om die basisindustrie heen zitten. Daar zie je het veel."

'Nodig voor schepen en tanks'

Een andere reden waarom Europa - vooral nu - volgens de analist staalfabrieken nodig heeft, is de herbewapening. "Want staal heb je nodig voor schepen en voor tanks. Zonder staal kun je eigenlijk bijna niet beginnen met het maken van defensieproducten."

"Stel je bent in oorlog met China, jij moet schepen maken en China zegt: 'Je krijgt geen staal meer van ons.' Dan heb je wel een probleem natuurlijk", legt hij uit.