Het effect van warmte op het lichaam én op de samenleving wordt onderschat. Gemeenten moeten zich veel beter voorbereiden op hittegolven, waarschuwt het Klimaatverbond. "Er is absoluut minder geregeld voor hitte dan voor andere klimaatproblemen."

In Kerkrade is het 's zomers vaak heet. "Wij liggen natuurlijk in het zuiden van Nederland, dus krijgen eerder met hitte te maken dan de rest van het land", vertelt René van Drunen, wethouder bij de gemeente. "Daarnaast is het hier behoorlijk versteend, dus de hitte blijft in de stenen zitten, én er zijn hier veel kwetsbare ouderen."

Drie hittegolven in een jaar

Vorige zomer waren er drie hittegolven in de Limburgse gemeente. Dat betekent dat het 5 dagen boven de 25 graden moet zijn en daarvan moet het 3 dagen boven de 30 graden zijn. Maar omdat die temperaturen niet in De Bilt werden gemeten, werd het Nationaal Hitteplan niet geactiveerd.

Kerkrade stond er dus alleen voor. "We hadden eigenlijk geen plan van aanpak om in onze gemeente met de hitte om te gaan", zegt Erik Theunissen, adviseur klimaatadaptatie bij de gemeente. "Ik heb me daarover verbaasd."

Niet zo bezig met hitte

Kerkrade was niet de enige gemeente die hier de afgelopen jaren mee geconfronteerd werd, weet Madeleen Helmer van Klimaatverbond Nederland. "Er is absoluut minder geregeld voor hitte dan voor andere problemen gerelateerd aan ons klimaat", zegt zij.

"Dat wordt al duidelijk uit het feit dat we wél waterschappen hebben, maar geen hitte-schappen." Dat is ook logisch, vindt ze, want Nederland is een waterland. "De risico's van water kennen we." Maar de risico's van hittegolven herkennen we volgens haar niet genoeg. "Hoe krijg je in de hoofden dat er iets staat te gebeuren wat er niet altijd is? Daar worstelen we mee."

'Tuurlijk mag je genieten'

Theunissen en zijn collega Annet Joustra herkennen de worsteling, ze hebben folders gemaakt die ze rondbrengen in de gemeente. "Het is best lastig om mensen over gezondheid voor te lichten", zeggen ze. "Sommige mensen zijn ook een beetje wantrouwend richting de overheid, dus als je dan een brief stuurt, helpt dat niet."

"Maar bijvoorbeeld de lokale televisie wordt goed bekeken, dus dat is een kanaal dat kan werken." Wat de twee al hebben geleerd is dat je de hitte-waarschuwing een beetje op een luchtige manier moet brengen. "Ik zeg dan tegen de mensen: 'tuurlijk, je mag van de zon genieten, maar let ook een beetje hier en hier op", vertelt Theunissen.

Hitte geen prioriteit

"Hitte raakt aan onze gezondheid", bevestigt Helmer, "maar ook aan vergrijzing, aan Nederlandse huizen die als 'doorzonwoningen' gebouwd werden maar nu te heet zijn, aan de energietransitie, en aan verstening van steden en wijken."

"We lopen ertegenaan dat de vele sectoren die we nodig hebben het stuk voor stuk al heel druk hebben met andere problemen." Hitte heeft volgens haar geen prioriteit. "Omdat hitte niet 1 domein beslaat, is er niet 1 persoon of instantie die er volledig over gaat."

'Nationaal Hitteplan voldoet niet meer'

Het Nationaal Hitteplan werd in 2007 ontwikkeld als waarschuwingssysteem bij hittegolven en is sindsdien bijna elk jaar geactiveerd. Het geeft allerlei instanties, zoals de GGD's, het Rode Kruis en de veiligheidsregio's, adviezen, die zij verder kunnen communiceren naar mensen met een kwetsbare gezondheid. "Het zijn adviezen zoals: drink voldoende, zoek de koelte op, en 'pas op elkaar'", vertelt Helmer.

"Dat is prima, maar het voldoet niet meer", vindt ze. De huidige adviezen zijn volgens haar te algemeen, vooral omdat de hitte steeds erger wordt. "Toen we in 2007 begonnen met het Nationaal Hitteplan, was alles boven de 30 graden heet, maar nu ligt die grens hoger en vinden we 35 graden niet uitzonderlijk, en komt zelfs 40 graden wel eens voor."

Iedere gemeente een hitte-regisseur?

Kerkrade is deze zomer begonnen met het opstellen van een eigen, lokaal hitteplan. Het is de eerste gemeente in provincie Limburg die dat doet. "We hebben alle partners in kaart gebracht, en bedacht dat we dit jaar eerst maar eens willen focussen op het bereiken van ouderen", vertelt Theunissen. "Het doel is om uiteindelijk een goed draaiboek te hebben, zodat we weten hoe we tijdens en vlak voor hittegolven kunnen communiceren naar al onze inwoners."

Het Klimaatverbond pleit voor meer van dit soort lokale hitteplannen. Want hoewel het Nationaal Hitteplan ook op provinciaal niveau geactiveerd kan worden, staan de gemeenten het dichtst bij bewoners en weten zij het beste welke mensen en instanties er lokaal betrokken kunnen worden bij het aanpakken van hitteproblemen.

Gemeenten kunnen volgens het Klimaatverbond medewerkers benoemen tot 'hitte-regisseur': zij ontwikkelen een integrale aanpak op hitte en onderzoeken welke partijen nodig zijn. Dit leggen ze dan vast in een lokaal hitteplan.

'Moet toevallig iemand zijn die het belangrijk vindt'

Op dit moment zijn er zo'n 60 tot 80 gemeenten met een lokaal hitteplan, schat Helmer. "Andere gemeenten zijn sinds 2019 wel verplicht om een klimaatstresstest uit te te voeren, waarbij ook gekeken wordt naar hitte. Maar die test is enkel gericht op de temperaturen buiten, en niet op bijvoorbeeld de combinatie met kwetsbaarheid van bewoners."

Gemeenten mogen zelf kiezen of ze een hitteplan ontwikkelen, of niet. "Er moet toevallig iemand zijn die het belangrijk vindt, anders zie je dat gemeenten er nog niet aan beginnen." Er is ook nog geen geld opzij gezet voor zo'n hitteplan, dat speelt volgens Helmer ook mee.

Helpt een lokaal hitteplan?

Nu steeds meer gemeenten een hitteplan ontwikkelen, is de vraag natuurlijk: helpt het? Helmer zegt dat gemeenten nog bezig zijn met evaluatie van hun plannen, maar verwacht dat ze hiermee beter gewapend zijn tegen hittegolven.

De gemeente Kerkrade gaat na dit eerste jaar in ieder geval evalueren. "We dachten: we beginnen gewoon met een draaiboek en vervolgens kijken we wel waar we moeten aanpassen."

'We zijn te naïef'

Dat er meer moet gebeuren is volgens Helmer wel zeker. "We zijn te naïef. Als je kijkt naar Noordwest-Amerika, een vergelijkbaar gebied, daar werd het een paar jaar geleden 46 graden. Iedereen schrok toen."

Volgens Helmer kan dat ook in de omgeving van Nederland optreden. "We zitten nu in de tijd die we 30 jaar geleden probeerden te voorkomen, we kunnen het ons gewoon nog steeds niet voorstellen, maar het is er nú. We moeten ons aanpassen."

Om het overvolle stroomnetwerk te ontlasten, wordt gezocht naar creatieve oplossingen. Minister Sophie Hermans en staatssecretaris Chris Jansen sluiten vandaag een 'netcongestiedeal' met de ov-sector om netcongestie tegen te gaan.

Elektrische auto's, zonnepanelen, warmtepompen: ons stroomnetwerk is overvol. Netcongestie wordt dat genoemd.

File op het net

"We kunnen spreken van file op het elektriciteitsnet", zegt energieanalist Sanne de Boer van de Rabobank. "Vergelijk het met de de snelweg. Als iedereen tegelijk wil invoegen, dan kan dat niet."

"Hetzelfde gebeurt op het stroomnet. De afgelopen jaren heeft iedereen meer elektriciteit verbruikt, en vaker op hetzelfde moment. Dat past niet."

Deal met de ov-sector

Om deze zogenoemde netcongestie te bestrijden, is de komende 15 jaar een investering van 195 miljard euro nodig, volgens het Rijk. In de tussentijd wordt er gezocht naar creatieve oplossingen.

Minister Sophie Hermans van Klimaat en Groene Groei en staatssecretaris Chris Jansen van Openbaar Vervoer en Milieu sluiten daarom vandaag een 'netcongestiedeal' met de openbaar vervoerssector. Het idee is dat het openbaar vervoer gaat helpen om de druk op het elektriciteitsnet te verminderen.

Efficiënter gebruikmaken van infrastructuur

"Op deze manier kunnen we efficiënter gebruikmaken van de infrastructuur die er al is", legt De Boer uit. "Openbare vervoersbedrijven maken gebruik van hun eigen elektriciteitsnetten. Op sommige momenten zijn die kabels hard nodig, bijvoorbeeld in de ochtend- en avondspits", legt ze uit.

"Maar wanneer er minder openbaar vervoer rijdt, kunnen de kabels gebruikt worden om auto's of elektrische bussen op te laden. Hier hoef je dus geen extra kabels voor in de grond te leggen."

Idee op een bierviltje

Het Rotterdamse ov-bedrijf RET is al volop bezig met duurzaam gebruik van energie. "Naast het delen van ons stroomnet, hebben we nu ook een batterij in de buurt van de Erasmusbrug geplaatst", vertelt technicus Leo Vliegenthart van de RET.

"5 jaar geleden heb ik het idee op een bierviltje geschreven. Het woord 'netcongestie' bestond toen nog niet eens."

Batterij die werkt als powerbank

"Op het moment dat er een tram voorbij rijdt, en die remt, dan levert die tram energie terug aan de batterij. De batterij wordt op deze manier continu opgeladen en werkt kostenefficiënt", legt Vliegenthart uit. "De batterij fungeert als powerbank."

De opgeslagen stroom kan weer gebruikt worden om andere voertuigen op te laden. "Op deze manier proberen wij de 'file' op het stroomnet te omzeilen en dragen wij 20 tot 25 procent bij aan de laadsector van Rotterdam."

Alleen geschikt voor kleine hoeveelheden

Maar ondanks de voordelen van zo'n batterij blijft energieanalist De Boer sceptisch. "Batterijen zijn zeker functioneel", zegt ze. "Maar ze nemen ook veel ruimte in."

"Bovendien zijn batterijen alleen geschikt om kleine hoeveelheden energie voor korte tijd op te slaan", vervolgt ze. "Helaas kunnen we de overtollige zonnestroom van de zomer niet bewaren tot aan de winter."

Klein deel van de oplossing

Volgens De Boer is het getekende convenant tussen het Rijk en de ov-sector niet de hele oplossing voor netcongestie. "We moeten niet verwachten dat we hierdoor uit de problemen zijn. Het is ook nodig om de netten te verzwaren, maar dit kost veel tijd en geld."

"Slimmer gebruikmaken van de infrastructuur die we hebben, is een 'no-brainer'. Maar het blijft een klein deel van de oplossing."

Asielminister Faber wil geen handtekening zetten onder koninklijke onderscheidingen voor vijf oud-COA-medewerkers, werd gisteren bekend. Kan dat zomaar? Historicus Kemal Rijken zet de feiten over onderscheidingen voor ons op een rij.

Rijken noemt het 'zeer uitzonderlijk' dat de minister de voordracht voor een koninklijke onderscheiding niet wil ondertekenen. "We hebben dit in de parlementaire geschiedenis in de laatste 80 jaar niet gezien." Hij beantwoordt vier vragen over wat er komt kijken bij het krijgen van een koninklijke onderscheiding en deze situatie.

1. Hoe gaat het toekennen van onderscheidingen in zijn werk?

Voordat de minister een handtekening moet zetten, is daar al een heel proces aan voorafgegaan, weet Rijken. "Een voorbeeld: iemand heeft 40 jaar lang vrijwillig voor de tennisvereniging gewerkt en de mensen op de tennisvereniging vinden dat deze persoon een lintje verdient. Dan gaan die mensen in eerste instantie brieven schrijven over die persoon", vertelt de historicus.

"Die aanbevelingsbrieven worden gestuurd naar de desbetreffende gemeente waar die persoon woont, en die worden allemaal gecontroleerd." Vervolgens maakt de burgemeester de beslissing of iemand in aanmerking komt. "Dan tekent de Commissaris van de Koning en daarna de Kanselarij der Nederlandse Orden." Die beheert de registers van onderscheiden personen en regelt de lintjes.

"En daarna pas gaat het naar het ministerie en de bewindspersoon. Die tekent dan ook. In de meeste gevallen. Vervolgens zet de koning nog zijn handtekening." Nadat de koning de onderscheiding heeft getekend, kan het lintje door de burgemeester worden uitgereikt.

2. Waarom is hier een minister voor nodig?

"In principe is de minister altijd verantwoordelijk en dat heeft te maken met de ministeriële verantwoordelijkheid", vertelt Rijken.

Hij legt uit: "De koning is niet verantwoordelijk voor zijn inhoudelijke daden. Dat zijn de ministers volgens de Grondwet. In dit geval, als de koning tekent, dan betekent dat dat er een minister of een staatssecretaris ook al moet hebben getekend."

"Dus als de koning uiteindelijk een handtekening moet zetten op de koninklijke onderscheiding dan moet dat gedekt zijn, zoals dat heet, door een minister of een staatssecretaris. En daarom is die handtekening nodig."

3. Waarom is het zo uitzonderlijk dat minister Faber weigert?

"De minister mag het doen, maar het is wel uitzonderlijk", vertelt Rijken. "Wat de minister in principe heeft gedaan, is een pure politieke daad. Gewoon om een frame neer te zetten: 'Ik ben tegen deze medewerkers en ik ben tegen asielzoekers en het is mijn beleid niet.'" Ze zet het weigeren dus in om te communiceren waar ze tegen is, volgens de historicus.

En dat is nog niet eerder op deze manier gebeurd, weet Rijken. "Er zijn geen gevallen bekend waarbij de minister zo nadrukkelijk naar buiten trad en zei: 'Ik teken niet omdat het niet mijn politiek is.' En dat komt ook omdat de lintjes zijn staatsonderscheidingen neutraal zijn."

"Die worden gegeven aan mensen die zich meestal decennia lang, vaak vrijwillig, hebben ingezet voor andere mensen. Het is in Nederland dus zo dat de regering en politici niet bepalen wie wel of geen lintje krijgt. Het komt vanuit de samenleving. En dat gegeven wordt dan beloond namens de Staat", legt Rijken uit. "Een koninklijke onderscheiding is dus neutraal en is daardoor ook geen politieke beslissing."

4. Wat betekent het volgens jou dat Faber weigert?

Hierdoor kan een precedent ontstaan, vertelt Rijken. "Het risico dat je nu krijgt, is dat er in de toekomst kabinetten zullen zijn en ministers zullen zijn die zeggen: 'Dit is in het verleden zo gegaan met mevrouw Faber, en deze persoon bevalt mij niet, dus ik ga daarvoor liggen en ik teken niet.' Dat kan nooit de bedoeling zijn van een neutrale staatsonderscheiding, die de koninklijke onderscheidingen toch zijn."

Betekent het dat deze mensen hun lintje niet krijgen? "Nee", zegt Rijken. "Het is namelijk zo dat een andere bewindspersonen ook kan tekenen. Dat zal gewoon ook gebeuren en deze vijf mensen krijgen gewoon een lintje."