Al maanden wordt in Servië gedemonstreerd tegen de regering van president Vučić. Ook vandaag gingen tienduizenden mensen de straat op in hoofdstad Belgrado. Intussen houdt Europa zich op de vlakte.

De betogers, onder wie studenten, boeren, veteranen en werknemers, vinden dat de rechts-populistische president Aleksandar Vučić moet aftreden vanwege corruptie en zijn innige band met Rusland.

Treinstation ingestort

De demonstraties begonnen afgelopen november, toen de net verbouwde overkapping van een treinstation in de stad Novi Sad instortte. Daarbij vielen vijftien doden. De overheid moet daar verantwoordelijkheid voor nemen, zeggen de demonstranten.

Toch denkt de autoritaire Vučić er niet over om op te stappen. Hij doet er juist alles aan om zijn positie te behouden. Terwijl de demonstranten vreedzaam protesteren, probeert de regering ze te provoceren en zo geweld uit te lokken, vertelt Balkan-historicus Geert Luteijn.

'Corruptie gaat ver'

"De corruptie van Vučićs regering gaat echt heel ver", zegt Luteijn. "Mensen die bij de overheid werkten toen er in 2023 verkiezingen waren, kregen bijvoorbeeld te horen dat ze ontslagen zouden worden als ze niet op Vučić zouden stemmen." Hij heeft de verkiezingen vervalst, vertelt de historicus.

"En als je wil werken bij een overheidsorganisatie, wordt van je verwacht dat je iets doet voor de partij van de president, de conservatieve SNS." Het overheidsapparaat in Servië is niet onafhankelijk, maar wordt gedomineerd door Vučić en zijn partij, vertelt Luteijn.

'Protesten ongekend'

De huidige protesten zijn ongekend groot, zegt de historicus. "Er wordt geschat dat sinds november zo'n 2 miljoen Serviërs hebben deelgenomen aan een protest."

Hoewel er al eerder flink gedemonstreerd werd in het land, zoals in 2.000 toen protesten tot het aftreden van de voormalig president Slobodan Milošević leidden, gingen nooit zoveel mensen tegelijk de straat op. De kans dat er uiteindelijk iets verandert is dan ook groot, denkt Luteijn.

Afzetten niet makkelijk

"De vraag is alleen wanneer en hoe." Vučić afzetten zal nog niet zo makkelijk zijn. "Hij zou nieuwe verkiezingen kunnen uitschrijven en die opnieuw kunnen manipuleren, waardoor de oppositie weer geen kans krijgt." Een goed georganiseerde oppositie is er ook niet, volgens Luteijn.

"Daarnaast krijgt Vučić nog altijd veel steun vanuit het buitenland, ook van de Europese Unie. Servië zit in een vergevorderde toetredingsprocedure tot de EU. Die had allang stilgelegd moeten worden, gezien de ondemocratische manier waarop de regering te werk gaat."

Steun van de EU

Vučić voelt zich gesteund door de EU, die geen afstand neemt. Terwijl de Unie juist meer steun zou moeten uitspreken voor de demonstranten, vindt Luteijn. "Het is overigens niet zo dat dat helemaal niet gebeurt, maar de EU heeft het probleem dat ze niet met één mond spreekt als het om dit soort thema's gaat."

"Er zijn wel Europarlementariërs die kritische vragen hebben gesteld over de huidige situatie in Servië. Tegelijk oefent de Europese Commissie geen druk uit op de regering van het land om te veranderen."

Economische belangen

Dit heeft te maken met economische belangen, vermoedt Luteijn. Hij wijst op een lithiumdeal die recent werd gesloten toen de Duitse bondskanselier Olaf Scholz op bezoek was in Belgrado. "Die deal werd bekrachtigd door een vertegenwoordiger van de Europese Commissie. Die lijkt dus graag zaken te doen met Vučić."

Servië is niet het enige land in de Balkan waar het onrustig is, zegt de historicus. "Veel van deze landen hebben autocratische leiders en die kijken met argusogen naar de huidige protesten. Denk aan Viktor Orbán, de minister-president van Hongarije. Hij is een bondgenoot van Vučić."

Tussenkop

De huidige protestbeweging in Servië komt op voor een democratische rechtsstaat, benadrukt Luteijn. "Dus als wij in Europa een functionerende rechtsstaat willen, dan moeten we ook zorgen dat in landen waar die onder druk staat, dat daar daadwerkelijk actie wordt ondernomen wanneer daar protest tegen is."

"We moeten naar die protesten luisteren. En als we dat nalaten, moeten we er rekening mee houden dat die rechtsstaat verder afbrokkelt in de komende jaren."

Bij de rekensom waarmee iemands arbeidsongeschiktheid wordt bepaald, gaat veel meer mis dan het UWV zelf meldt. Al sinds 2020 meldt de controleafdeling van het UWV in rapporten allerlei gebreken. Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag en het AD.

De uitkeringsinstantie maakt die fouten bij het vaststellen van het percentage arbeidsongeschiktheid van mensen die een WIA-uitkering ontvangen. Gedupeerden ontvangen daardoor een te lage of te hoge uitkering, of helemaal geen.

Allerlei fouten

De fouten schelen arbeidsongeschikten enkele euro's tot 1.184,89 euro per maand, blijkt uit berekeningen die het UWV zelf heeft gemaakt.

Uit verschillende UWV-onderzoeken en documenten blijkt dat er al zeker 5 jaar allerlei fouten gemaakt worden bij de bepaling van het arbeidsongeschiktheidspercentage. Dus niet alleen bij de indexering, zoals het UWV vorige week bekendmaakte.

Niet het hele verhaal

Het UWV verklaarde dat er nieuwe fouten waren gevonden, die de organisatie moet herstellen. Volgens de directie ging het om fouten bij de indexering: een verwachte loonstijging als de persoon niet ziek zou zijn geworden. Een onbekend aantal arbeidsongeschikten heeft daardoor de afgelopen 1,5 jaar onterecht geen uitkering gekregen.

"Wij betreuren deze situatie zeer. De gevolgen op de korte en lange termijn moeten we echter nog wel verder analyseren. Wij komen zo snel mogelijk met duidelijkheid en vinden het vervelend dat mensen hierdoor in onzekerheid moeten zitten", zei Johanna Hirscher van de raad van bestuur. Maar bij meer stappen in de berekening werden er fouten gemaakt en het speelde ook veel langer.

Signalen niet opgepakt

De raad van bestuur had dit moeten weten, zeggen (oud-)medewerkers tegen EenVandaag en het AD. Jarenlang zijn rapporten met deze alarmerende uitkomsten met de directie gedeeld, maar de signalen zijn niet of onvoldoende opgepakt. Ze zijn bezorgd over deze nieuwe fouten, maar niet verbaasd.

Juristen noemen de conclusies 'erger dan ze vermoedden'. Het frustreert ze dat het UWV er niet zelf mee naar buiten komt.

Complexe rekensom

Het gaat om het zogenoemde 'maatmanloon'. In een complexe rekensom wordt bepaald of iemand recht heeft op een WIA-uitkering en hoe hoog die is. Dat gebeurt mede op basis van loonstroken van de voormalige werkgever, het eerder gewerkte aantal uren en mogelijke functies die iemand nog wél kan uitoefenen.

Uit de UWV-rapporten blijkt dat het bij die berekening regelmatig misgaat. Bijvoorbeeld door het invoeren of gebruiken van verkeerde gegevens en bij afwijkingen in het loon door vakantiegeld, onregelmatigheidstoeslagen, bonussen en overuren. Bovendien wordt de uitkomst regelmatig onvoldoende onderbouwd.

Al 5 jaar bekend

Dat daarmee fouten worden gemaakt, constateerde het interne controle-orgaan van het UWV in 2020 al in een evaluatierapport. "Het aantal bevindingen op het vastgestelde maatmanloon is inmiddels aanleiding geweest om een groot onderzoek (300 dossiers) te starten op dit item en in overleg te treden met de arbeidsdeskundig adviseur", staat in dat rapport.

De conclusie uit dat vervolgonderzoek een jaar later is dat in 69 procent van de gevallen het maatmanloon op de juiste wijze is vastgesteld. En dus in 31 procent van de gevallen niet. Ook in eerdere en latere rapporten, die in handen zijn van EenVandaag en het AD, worden fouten met het maatmanloon geconstateerd. In een enkel geval gaat het zelfs om een foutpercentage van 60 procent.

Kleine fout, grote gevolgen

Die fouten hebben niet altijd gevolgen voor de hoogte of duur van de uitkering. Maar in sommige gevallen kan de impact van een kleine afwijking wél groot zijn.

Iemand die voor minder dan 35 procent wordt afgekeurd heeft namelijk geen recht op een uitkering. Een kleine fout bepaalt dus of iemand nét niet of nét wel recht heeft op een WIA. Een rekenfout kan ook gevolgen hebben voor het recht op extra vergoedingen, die mensen met een hoog arbeidsongeschiktheidspercentage kunnen krijgen.

'Uitkomsten zijn triest'

"Dat maakt deze uitkomsten zo triest", zegt een oud-medewerker. Hij is bijna 25 jaar arbeidsdeskundige en werkte tot april vorig jaar bij het UWV. Arbeidsdeskundigen maken de berekeningen en zijn samen met de procesbegeleider verantwoordelijk voor de uitkomst.

"Er heerst soms een gevoel: dit zijn de gegevens waar ik het mee moet doen. Dan gaat u maar in bezwaar. Dat vind ik kwalijk", zegt hij. "Het gebeurde met enige regelmaat dat ik na het opvragen van extra informatie tot een andere uitkomst kwam."

In bezwaar gegaan

Maurice Zieleman is adviseur inkomen en sociale zekerheid bij beroepsfederatie RADi. Ook hij constateerde fouten met het maatmanloon bij een van zijn cliënten en meldde zich bij EenVandaag. Het gaat om fouten uit maart 2023, waarbij het verkeerde CBS-indexcijfer werd gebruikt door het UWV.

Zieleman ging namens zijn cliënt in bezwaar en zag in de procedure dat er ook fouten waren gemaakt in het meerekenen van extra uitbetaalde verlofuren. In februari dit jaar kreeg hij antwoord: het bezwaar is gegrond op de indexering. Op andere fouten werd niet ingegaan.

'Ondoorgrondelijk systeem'

De adviseur vindt het frustrerend: "Ik snap niet waarom het UWV geen transparantie geeft en niet in wil gaan op die andere fouten. Voor mijn cliënt levert dit veel stress op. Zijn gezondheid is erdoor verslechterd. En het probleem is nog niet opgelost."

Bovendien vond deze indexeringsfout plaats in de periode vóór het UWV stelde dat de problemen zijn ontstaan. "Dit systeem is voor veel mensen ondoorgrondelijk en te complex. Ik denk dat cliënten niet goed kunnen doorzien waar en hoe er fouten zijn gemaakt."

'Hoog foutpercentage'

"Het is erger dat ik vermoedde", zegt Jean Louis van Os van Advocaten Collectief Tilburg. "Ik had niet gedacht dat het breder en diepgaander zou zijn. Wat uit de rapporten blijkt, maakt het nog erger. Het foutpercentage is nogal hoog."

Volgens hem is een juist maatmanloon cruciaal. "Dit is het fundament waarop een uitkering wordt gebaseerd. En dat rammelt."

Makkelijkst om op te lossen

Het UWV heeft het probleem gepakt dat het makkelijkste is om op te lossen, zegt de advocaat. "Het is elke keer pleisters plakken. Indexering corrigeren: alle andere dingen blijven liggen."

"Er worden structureel fouten gemaakt. Je ziet het terug op elk terrein dat je kunt bedenken. Er gaan dingen fout, van aanvraag tot procedure bij de centrale raad."

Is dit nog op te lossen?

Er loopt nog een UWV-onderzoek naar het maatmanloon, waarin de indexeringsfouten worden meegenomen. Ook zegt de instantie fouten te gaan herstellen. Die herstelactie komt bovenop de eerder aangekondigde actie naar rekenfouten vanaf 2020 waar potentieel tienduizenden arbeidsongeschikten mee te maken kregen.

"Het grijpt mij naar de keel. Het beeld zoals het werd geschetst door het UWV en de minister (Eddy van Hijum, red.) leek te overzien, maar er is veel meer aan de hand. Ik durf niet meer te zeggen dat het oplosbaar is", zegt GroenLinks-PvdA-Kamerlid Mariëtte Patijn.

Binnenkort meer duidelijkheid

Ze vervolgt: "Dit zorgt voor nog meer onzekerheid, nog meer mensen die zich afvragen of dit over hen gaat."

Binnenkort komt er meer duidelijkheid over hoe die operatie vorm gaat krijgen, zo heeft minister Eddy van Hijum van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aangekondigd. Eerder liet hij weten dat niet alle fouten hersteld kunnen worden, want dan zou de dienstverlening van UWV volledig vastlopen.

'Interne signalen niet altijd goed opgevolgd'

Het UWV zegt in een reactie eerst de situatie zorgvuldig uit te willen zoeken, voordat een volledig beeld geschetst kan worden. "We begrijpen dat dit tot onzekerheid en zorgen leidt bij cliënten van UWV. En dat betreuren wij zeer."

Daarvoor zou sinds november vorig jaar een onderzoek bezig zijn, waarvan de uitkeringsorganisatie verwacht in april met uitkomsten te komen. Over bekendheid met de bestaande, eerdere onderzoeken, schrijft een woordvoerder: "Interne signalen over kwaliteit zijn intern niet altijd goed opgevolgd."

De instorting van de Wilhelminatoren in Valkenburg roept veel vragen op. Want hoewel de oorzaak nog onduidelijk is, wil de burgemeester van Valkenburg dat er nu al wordt gekeken naar hoe we in Nederland omgaan met rijksmonumenten.

"Wat hier gebeurt kan dus eigenlijk op elke plek en met elk rijksmonument in dit land gebeuren", zegt burgemeester Daan Prevoo, een dag nadat de Wilhelminatoren zondagochtend plotseling instortte.

Op alles voorbereid, behalve dit

Ook al had de burgemeester geen aanwijzing dat er iets mis was.

"Het was als donderslag bij heldere hemel. Als burgemeester word je op alles voorbereid. Van een grote brand in een bejaardentehuis tot overstromingen. Maar als iemand zou vertellen: 'we gaan nu oefenen met een toren die instort'. Dan zou ik zeggen: 'zijn er andere ideeën op?'"

Beter toezicht

Het had niet mogen gebeuren, gaat de burgemeester. "Ik weet dat toezicht op een rijksmonument niet hip en sexy is als bestuurder. Maar hebben hier wel een taak en zorgplicht."

Volgens de burgemeester is het dan ook de vraag of we momenteel voldoen aan dat toezicht? "Als wij iets over het hoofd hebben gezien of steken hebben laten vallen, dan zijn we daar ook transparant in. Want we moeten hier van leren", voegt Prevoo toe.

Niet meer stabiel of veilig

Ik weet niet precies of er achterstallig onderhoud was bij de Wilhelminatoren in Valkenburg", zegt Eefje van Duin van de Federatie Instandhouding Monumenten (FIM).

Maar er zijn inderdaad monumenten die er in het algemeen niet al te best bij staan, gaat ze verder. "Als je het onderhoud blijft uitstellen en wind en water binnen blijft komen, dan komt er een moment dat ze ook niet meer stabiel of veilig zijn."

Meer onderhoud nodig

Staat het er dan allemaal slecht bij? Dat valt volgens Van Duin dan wel weer mee.

"In de algemene zin staat een hele grote groep er goed bij, maar we moeten wel wat doen aan de monumenten die meer onderhoud nodig hebben." Zo noemt ze als voorbeeld de Westerkerk in Amsterdam die in 3 jaar tijd 14 centimeter is weggezakt. "In alle soorten monumenten kunnen deze problemen voorkomen."

Kostbaar

Dat de eigenaren compleet zelf opdraaien voor de kosten, is volgens Van Duin niet mogelijk want veel van hen hebben geen inkomsten. "Zo heb je ook kerken die nauwelijks inkomsten hebben. Zeker met het teruglopende aantal kerkgangers." Het is dan lastig om de financiering voor het opknappen rond te krijgen.

En er zijn volgens haar ook hele unieke en grote gebouwen met veel details en hoge daken die kostbaar zijn om te onderhouden. "Op het moment dat jij een museum bent of een dierentuin, die inkomsten staan niet in verhouding tot de grote van de restauratieopgave. Een groot deel van het percentage moeten ze dan zelf ophoesten."

Nederlands erfgoed

En zo zijn er nog meerdere voorbeelden waar de kosten van onderhoud niet opwegen tegen de inkomsten.

"Bijvoorbeeld een voormalige watertoren, die wij nog steeds heel belangrijk vinden voor het aangezicht van het dorp, voor het verhaal van Nederland. Maar dan zullen we ook met elkaar moeten vinden dat er financiering moet komen om dat in stand te houden", legt Van Duin uit.

Slopen of nieuwbouw?

Minder monumenten of slopen en nieuwbouw, is dat dan geen optie? "Wij vinden met elkaar dat monumenten belangrijk zijn. Monumenten hechten ons aan het gebied."

"De overheid moet daarvoor zijn verantwoordelijkheid nemen en ervoor zorgen dat er voldoende middelen zijn om het monument in stand te houden."

'Monumenten zijn ervoor altijd'

Van Duin gaat verder: "Als wij naar de Waddeneilanden gaan en in zo'n leuk authentiek dorpje komen. Dan zeggen we: 'goh, wat is dat mooi'. Nog los van het feit dat iets slopen en vervolgens iets bouwen ook geld kost, kan je niet zomaar je verleden, je geschiedenis, je verhalen uitvegen die tastbaar zijn in de gebouwen in onze omgeving. Dat kan natuurlijk niet."

"Monumenteneigenaren komen en gaan, maar de monumenten zouden er in principe voor altijd moeten zijn", sluit Van Duin af.