Opnieuw lijkt het erop dat techmiljardair Elon Musk de politieke campagne van een politicus heeft gefinancierd, deze keer Britse politicus Nigel Farage. Zou zoiets ook in Nederland kunnen gebeuren? "Hebben veel meer beschermende maatregelen nodig."

De Britse politicus Nigel Farage is partijleider van de radicaalrechtse partij Reform UK. Eerder ontkende hij nog geruchten over financiële steun van Musk. Maar gisteren is er een foto verspreid die bevestigt dat Farage en Elon Musk elkaar hebben ontmoet op het landgoed van Donald Trump in Florida. Het roept de vraag op of zoiets ook in Nederland kan gebeuren.

Ondermijnen van de macht

Directeur van onderzoeksinstituut Waag en internetpionier Marleen Stikker legt uit dat Musk niet alleen geïnteresseerd is in Amerika, maar zijn aandacht ook vestigt op Europa. Dat heeft volgens haar meerdere redenen. "Er zijn hier interessante opdrachten te verlenen. Hij heeft zich ook al ingelaten met de president van Italië, Giorgia Meloni. Daar zijn ze al met SpaceX bezig. Je ziet ze elkaar ook voortdurend op allerlei bijeenkomsten."

De internetpionier zegt dat het dan ook heel interessant is dat hij zijn aandacht nu heeft gevestigd op het Verenigd Koninkrijk. "Het ondermijnen van de macht van Europa is absoluut onderdeel van de agenda. Dat zie je Trump doen, dat zie je Poetin doen. En Musk is daar één van."

Sluiproute

Bovendien heeft het Verenigd Koninkrijk nog niet zodanig hun wetgeving aangepast dat dit soort donaties verboden kunnen worden. Dat is nu volgens Stikker ook waar het debat om gaat in het VK. "Daar zijn hele grote schenkingen en donaties mogelijk", zegt ze.

Hoewel donaties van mensen die van buiten het Verenigd Koninkrijk komen niet mogen, zijn er volgens Stikker wel sluipwegen mogelijk. Zo kunnen er wel donaties worden gegeven als een bedrijf van een donateur is gevestigd in het land. "En dat is het geval bij Musk die een vestiging van zijn bedrijf X in het VK heeft en op die manier geld kan laten lopen naar een politieke campagne."

Hoe is dat in Nederland geregeld?

De internetpionier vertelt dat de wetgeving in Nederland wel beter is dichtgetimmerd. "In Nederland mag je maximaal 100.000 euro schenken als privépersoon of als bedrijf. Dat is ook transparant", legt ze uit. Zo kun je online opzoeken wie wat heeft gedoneerd en moeten die schenkingen ook aangemeld worden.

Maar hoewel Nederland het goed in de smiezen heeft, betekent dat volgens haar nog niet dat buitenlandse overheden of bedrijven geen invloed kunnen uitoefenen op onze rechtsstaat. "Je kan namelijk vrij makkelijk vanuit het buitenland social media beïnvloeden, dus informatie of nieuwsvoorziening manipuleren. Dat is ook recent in Roemenië gebeurd." Daar werden bij de verkiezingen de stemmen gemanipuleerd.

Rol van social media

De internetpionier gaat verder: "Dus je kunt nog steeds een enorme invloed hebben op onze democratie. En daarvoor hebben we niet voldoende wetten in gang gezet. We hebben onvoldoende vat op social media." Ze pleit daarom voor Europese wetgeving.

Stikker: "We lopen daar echt enorm op achter. En dan krijg je situatie zoals in Roemenië, waarbij een buitenlandse partij jouw rechtsstaat ondermijnt, je democratie ondermijnt en de verkiezingen over moeten. Ik heb niet het idee dat we daar voldoende klaar voor zijn. Dus ook in Nederland hebben we veel meer beschermende maatregelen nodig."

Invloedrijke lobby

Toch is het volgens lobby-expert Arco Timmermans maar de vraag of Musk het ook gemunt heeft op ons land. Landen als Hongarije en Italië hebben volgens hem een lagere weerstand, die hem eerder aanspreken.

Zo kan Musk volgens hem daar profiteren van de populistische partijen die eraan de macht zijn. "Die staan hem denk ik wat dichterbij dan Wilders die het hier ook niet in zijn eentje voor het zeggen heeft."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."

De muren zijn bestand tegen raketten, overal hangen camera's en er is plek voor drie verdachten. De gevangenis in Vught heeft nu een splinternieuwe, extra beveiligde rechtszaal, dichtbij de EBI. "Per jaar verwachten we hier 20 tot 40 zittingen."

Het is een unieke rechtszaal op een hele bijzondere plek. Op steenworpafstand van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught gaat vandaag een nieuwe zittingslocatie open voor strafzaken tegen extreem vluchtgevaarlijke verdachten.

Transport is levensgevaarlijk

Nederland krijgt daarmee voor het eerst een rechtszaal binnen de beveiligde muren van een gevangenis. Dat is vooral om zo het gevaarlijke en peperdure transport van zware criminelen sterk te verminderen.

"Het vervoer van EBI-verdachten raast tot nu toe met 100 kilometer per uur door onze straten", vertelt Roderick van de Mortel, burgemeester van Vught. "Dat is levensgevaarlijk. Ik ben heel blij dat hier nu een einde aan komt."

Breed scala aan zittingen

Het nieuwe gerechtsgebouw heeft ruimte voor verschillende soorten zittingen. "Voor het brede scala dat een strafrechter kan bieden", zegt voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak.

"Dan gaat het om voorgeleidingen, verhoren van de rechter-commissaris, pro-forma zittingen en inhoudelijke behandelingen met niet meer dan drie verdachten." Naves rekent op 20 tot 40 zittingen per jaar in de nieuwe rechtszaal.

22 miljoen euro

Het gerechtsgebouw is in een jaar tijd uit de grond gestampt en kost 22 miljoen euro. Dat is veel geld, maar dit bedrag kan snel worden terugverdiend. Een Marengo-zitting met veel verdachten is nu nog peperduur. Op zo'n dag zijn ongeveer vijfhonderd politiemensen nodig om alles veilig te laten verlopen.

"De criminaliteit is verzwaard. Op straat worden advocaten en journalisten rücksichtslos neergeschoten", zegt Van de Mortel. De burgemeester kwam in 2020 zelf met het idee om een rechtszaal op het terrein van de PI Vught te bouwen. "Houd op met de naïviteit en zorg dat je deze categorie verdachten op een hele nieuwe manier beoordeeld, berecht en vastzet."

Moord Derk Wiersum

Ook Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak signaleert een verharding van de criminaliteit in Nederland: "Dat hebben we vooral gezien in het proces-Marengo na de moord op advocaat Derk Wiersum. In die zaak is natuurlijk veel gebeurd waar we van geleerd hebben." We zijn daarom ook in het buitenland gaan kijken, hoe ze dit daar organiseren.

Naast de gevangenis in Lelystad verrijst op dit moment ook een nieuwe rechtszaal. In Vlissingen wordt bovendien gebouwd aan een nieuwe extra beveiligde gevangenis met ook een rechtbank. "Ik zou er zeker voor pleiten meer rechtbanken bij penitentiaire inrichtingen aan te sluiten", zegt vestigingsdirecteur Cees Niessen van de PI Vught. "Dit scheelt niet alleen hoge transportkosten, maar verhoogt ook het veiligheidsniveau."

Publiek volgt zaak via livestream

Naast de drie verdachten en hun advocaten is er in de rechtszaal ruimte voor acht journalisten, vier rechters, griffiers en twee officieren van justitie. Gewone toeschouwers mogen niet naar binnen. Publiek kan de zittingen in een andere rechtbank volgen via een videoverbinding.

"We hebben goed nagedacht over de openbaarheid van deze zittingen", benadrukt Naves. "Door de livestream kan het publiek en de overige media de zaak live op afstand volgen."