Volgens de makers van kunstmatige intelligentie kan AI de journalistiek radicaal veranderen. Mediabedrijven zijn nog terughoudend, maar beginnen langzaam ermee te experimenteren. Of graven ze zo hun eigen graf? "Je sluit een deal met de duivel."

"Jullie kennen mij van Brabant Nieuws, maar vanaf nu is er van mij ook een digitale versie", kondigde de 'nieuwste' presentatrice van Omroep Brabant dit voorjaar aan. Met behulp van generatieve kunstmatige intelligentie heeft de regionale omroep een digitale kloon gemaakt van nieuwslezer Nina van den Broek.

Alles laten zeggen

Ze ziet eruit en klinkt als de echte Van den Broek. Het enige waar je aan kunt merken dat je niet naar een levend mens aan het luisteren bent zijn haar handen, die opvallend weinig bewegen, en haar lichtelijk monotone stem. Daarnaast is ze niet van echt te onderscheiden. "De redactie kan mij alles laten vertellen wat ze willen", vertelt de presentatrice.

Het is voor Omroep Brabant een manier om geld te besparen, zegt hoofdredacteur Renzo Veenstra. "AI is een methode om met heel weinig moeite ook geschreven berichten voor te laten lezen door Nina."

Iets extra's bieden

"Waardoor het artikel ook voor mensen die het liever niet lezen, of het moeilijk vinden om te lezen, begrijpelijk is", voegt redacteur Danique Pals toe. "Dus het is een hele toegankelijke manier om iets extra's te bieden." Het enige wat ze hoeft te doen om de 'digitale Nina' aan het werk te zetten is het invoeren van haar tekst.

Hoofdredacteur Veenstra denkt dat kunstmatige intelligentie hoe dan ook belangrijk zal worden, en wil daar op tijd op inspelen. "Het gaat toch wel gebeuren."

Experimenteren met AI

Maar niet al het journalistieke werk is geschikt voor kunstmatige intelligentie, benadrukt hij. "Dit past bij de dingen die we wel met AI willen gaan proberen. Dat proberen doen we open en bloot, iedereen mag meekijken."

Het experiment met de digitale Van den Broek loopt voor 3 maanden. Daarna mag de omroep haar stem en uiterlijk niet meer gebruiken en wordt de balans opgemaakt. "Wij vinden dit verantwoord, maar we zijn wel heel benieuwd wat de kijker vindt. Als die het niet zegt te vertrouwen, moeten we er nog eens naar kijken", vindt Veenstra.

Niet het verschil zien

Hoogleraar media en journalistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen Bart Brouwers buigt zich over de vraag wat de journalistiek wel en vooral niet zou moeten doen met AI. Wat we volgens hem vooral niet moeten doen: door een computer gegenereerde teksten presenteren alsof een mens het geschreven heeft.

"Daar kan het echt enorm misgaan", waarschuwt hij. "Het ingewikkelde is dat het publiek het verschil nauwelijks kan zien tussen iets wat deugt en iets wat niet deugt."

Risico 'te laat' zijn

Brouwers raadt de pers aan om niet te lang af te wachten rond kunstmatige intelligentie, zoals bij de opkomst van het internet gebeurde. "Tegen de tijd dat we het internet serieus namen hadden grote technologiebedrijven alles al overgenomen. We zetten de jongste bediende op de onlinediensten en lieten ondertussen Facebook en Google Search maken."

Die bedrijven hebben sindsdien veel geld verdiend aan de verkoop van advertenties op het internet, terwijl dat vroeger juist de grootste inkomstenbron van nieuwsmedia was. "We kwamen er pas achter dat dat heel slecht was toen die partijen al de dienst uitmaakten."

Teksten verzamelen

Terwijl traditionele media nog geen gebruik maken van kunstmatige intelligentie, is dat andersom wel zo. Taalmodellen die teksten genereren hebben miljarden bestaande teksten nodig om zich op te baseren. "Je hebt enorme hoeveelheden informatie nodig", vertelt hoogleraar recht en technologie aan de Universiteit van Amsterdam Natali Helberger.

Die informatie moet van hoge kwaliteit zijn, om de hoeveelheid misleidende informatie in het model te beperken. Daarom gebruiken ontwikkelaars als OpenAI, het bedrijf achter ChatGPT, zo'n beetje iedere tekst van kranten, nieuwsmedia en wetenschappers die het op internet kan vinden, zonder daarvoor te betalen.

Artikel als zoekresultaat

"Een van de grootste problemen met grote taalmodellen is de vraag van wie de trainingsdata is", legt Helberger uit. "OpenAI sluit wel deals met grote uitgevers als Axel Springer en Le Monde, maar onderhandelt niet met kleinere media."

Het doel van dit soort AI-ontwikkelaars is volgens de hoogleraar om traditionele journalistieke media overbodig te maken. "Ze werken aan nieuwe manieren om informatie te zoeken, waarbij je geen lijst met resultaten meer krijgt, maar een kant-en-klare tekst."

Deal met de duivel?

"Sommige mensen in de mediawereld zeggen dat ze het model van OpenAI betrouwbaarder kunnen maken door deals met ze te sluiten", vervolgt Helberger. "Maar anderen zeggen: 'We zagen de tak af waar we op zitten.'" Sluiten media dan een deal met de duivel? "Ja, zo kan je die deals wel zien", concludeert de hoogleraar.

Presentatrice Van den Broek is nog niet bang dat ze binnenkort vervangen wordt door haar digitale kloon. "Ik vind op pad gaan en contact leggen het leukste aan mijn werk. Dat kan AI nog niet." Maar Omroep Brabant-hoofdredacteur Veenstra durft geen garanties te geven: "Ik kan niet zeggen wat er over 5 of 10 jaar gebeurt. Maar we hebben nu gezegd: 'Op tv blijven we werken met een echte presentator.'"