Een jaar na de ophef over de 'boodschappenaffaire' in Wijdemeren is er voor mensen in de bijstand amper iets verbeterd

Een vrouw uit Wijdemeren die 7.000 euro aan bijstand moest terugbetalen na het aannemen van boodschappen van haar ouders: het leidde landelijk tot grote verontwaardiging. Politici beloofden beterschap, maar daar is nauwelijks iets van terecht gekomen.

Dat blijkt uit onderzoek van onderzoeksplatform Investico in samenwerking met EenVandaag en Trouw. Ruim tachtig gemeenten pasten hun beleid het afgelopen jaar deels aan, maar dieperliggende problemen zijn niet aangepakt, zeggen advocaten, wethouders en experts.

Gemeenten worstelen

Al direct na de 'boodschappenaffaire' werd duidelijk hoe zeer gemeenten worstelen met de uitvoering van de participatiewet. Voor het aannemen van giften, zoals een tas boodschappen, gelden strenge regels. En er is een inlichtingenplicht: alle veranderingen die van belang kunnen zijn voor iemands uitkering moeten worden gemeld. Worden deze regels overtreden, dan verplicht de wet de gemeente bijstand terug te vorderen.

Dat is precies wat in Wijdemeren gebeurde. De gemeente merkte de boodschappen die een vrouw wekelijks van haar ouders kreeg aan als een gift, die ze ook nog eens niet had gemeld. Resultaat: een terugvordering van 7.000 euro, die uiteindelijk afgelopen zomer door de rechter werd teruggebracht tot 2.800 euro.

Schande

Politici spraken er, met de Toeslagenaffaire vers in het geheugen, schande van: hoe konden regels zo hard uitpakken? Het ministerie van Sociale Zaken beloofde te gaan onderzoeken hoe er meer maatwerk kon worden geboden. Maar tot het aanpassen van de wet is het nog niet gekomen. De Tweede Kamer nam in februari vorig jaar weliswaar een motie aan om de Participatiewet te hervormen, maar vanwege de lange formatie is dat nog niet omgezet in daden.

Lokaal probeerden politici wel wat scherpe randjes weg te vijlen: in 84 gemeenten, waaronder grote steden als Den Haag, Rotterdam, Enschede, Den Bosch, Maastricht en Nijmegen, werden regels voor het aannemen van giften aangenomen of bestaande regels versoepeld. In vrijwel al deze gemeenten mogen bijstandsgerechtigden voortaan 1.200 euro per jaar aan giften accepteren.

Geen verschil

Maar dat lost de fundamentele problemen met de wet niet op, zeggen wethouders, experts en advocaten met wie EenVandaag en Investico spraken. Zo wordt wel geprobeerd de menselijke maat meer toe te passen, maar de wet verplicht gemeenten nu eenmaal in te grijpen wanneer de regels niet worden gevolgd.

En dus zeggen sociaal advocaten en raadslieden nog weinig te merken van de beloofde andere wind. In een rondvraag onder ruim 100 van hen zegt slechts 15 procent de indruk te hebben dat gemeenten het afgelopen jaar iets coulanter zijn geworden. De overgrote meerderheid zegt het niet te weten of geen verschil te merken.

Alles-of-nietsbenadering

"Het gaat allemaal erg aarzelend en schoorvoetend", zegt hoogleraar sociale zekerheidsrecht Gijsbert Vonk. "Het lijkt erop of iedereen denkt: wie beweegt het eerst? De wetgever, gemeenten of de rechter? En ik denk dat ze alle drie in beweging moeten komen." Want gemeenten mogen dan wel de wet de schuld geven van alle problemen, ze leggen zelf die wet ook onnodig streng uit, zegt Vonk.

"De gedachte is kennelijk: als je één keer een fout maakt moeten we alle betaalde bijstand van de afgelopen jaren in twijfel trekken en terugvorderen. Dat lijkt als twee druppels water op de alles-of-nietsbenadering uit de Toeslagenaffaire. Sterker nog: bij Toeslagen kon na één foutje een heel jaar aan toeslagen worden teruggevorderd. Bij bijstand kan je na één foutje zelfs meerdere jaren bijstand moeten terugbetalen. Maar nergens in de wet staat dat je dat moet doen."

Video: Renee krijgt geen bijstand meer door de boodschappen voor haar moeder

'Ook de rechter heeft het laten afweten'

Probleem is dat de rechter hoge terugvorderingen vaak in stand houdt, zegt Vonk. "Daardoor gaan andere gemeenten denken: aha, zo moet het dus." Volgens de hoogleraar heeft de Centrale Raad van Beroep - de hoogste rechter in zaken over de bijstand - het laten afweten.

"Een terugvordering dwingt mensen op de knieën, het spant een net om ze heen waar ze niet uit komen. Dé functie van een rechter in een rechtsstaat is om minderheden te beschermen tegen de volkswil, ook groepen die op dat moment niet op de sympathie van de samenleving kunnen rekenen. Juist in zwaarder weer moet de rechter daar beter op letten."

Alleen menselijk contact bij fraude

Extra wrang: waar de burger hard wordt afgerekend op overtredingen, toetst de rechter niet of de gemeente haar inwoners zelf eigenlijk goed inlicht over rechten en plichten in de bijstand. Terwijl het daar wel vaak aan schort.

Vonk: "In veel gemeenten hebben bijstandsgerechtigden vrijwel alleen digitaal contact met hun gemeente. Dan ontdek je vaak veel te laat dat er iets mis gaat. Het enige menselijke contact dat bijstandsgerechtigden met de gemeente hebben is als ze worden verdacht van fraude."

'Niet mogelijk altijd maatwerk te leveren'

Peter Heijkoop, wethouder in Dordrecht én bestuurder van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), erkent dat contact te vaak digitaal gaat en gemeenten de wet minder strikt kunnen toepassen dan gebeurt. Maar volgens hem zijn gemeenten met handen en voeten gebonden door alle bezuinigingen van de afgelopen jaren.

"De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat we simpelweg niet bij iedereen maatwerk kúnnen leveren. Ambtenaren op mijn eigen sociale dienst hebben soms wel 200 dossiers onder zich. Natuurlijk proberen we oog te houden voor de menselijke maat, maar er zijn grenzen aan wat we kunnen."

'De hele wet moet op de schop'

Volgens Heijkoop staan in het coalitieakkoord van het kabinet-Rutte IV weliswaar 'goede dingen' om mensen in de bijstand meer lucht te geven. Zo mag er meer worden bijverdiend. Toch gaat het de gemeenten nog lang niet ver genoeg.

Heijkoop: "De hele wet moet op de schop. Die ademt controle en wantrouwen, en is vooral gericht op aanpakken van fraude. Een lekke band ga je ook niet meer voor de achtste keer plakken. Dat gaat voor ons ook op bij de Participatiewet."