Demonstranten in Iran vragen na 8 weken protest niet meer om hervorming of afschaffing van de hoofddoekplicht, maar eisen niets minder dan de val van het regime. Hoe islamitisch is de Islamitische Republiek Iran nog? "De bevolking seculariseert snel."

De Ayatollahs in Iran hebben het verpest bij een hele generatie die nog maar weinig op heeft met de islam.

'Dit kan niet kloppen'

Hoe kom je erachter of de islam nog steeds belangrijk is voor Iraniërs? Dat is de vraag die de Nederlands-Iraanse religiewetenschapper Pooyan Tamimi Arab, samen met zijn collega Ammar Maleki, wilde beantwoorden door middel van een grootscheeps opinie-onderzoek onder duizenden Iraniërs. "Ik ergerde me aan het feit dat alle grote onderzoeksinstituten daarover steeds dezelfde cijfers herhaalden", zegt Pooyan.

"Terwijl iedereen die Iran bezocht voelde dat het land snel veranderde", voegt hij toe. "Het PEW Research Center meet al jaren dat Iran voor 99 procent Islamitisch is. En zelfs de New York Times schreef enkele jaren geleden dat 'de meerderheid van de vrouwen in Iran vrijwillig een sluier dragen'. Wij wisten: dit kán niet kloppen."

Anonieme vragenlijsten

Waar de klassieke onderzoekers nog steeds telefonische interviews hanteerden, probeerden Pooyan en Ammar een andere methode: vragenlijsten via het internet die anoniem ingevuld konden worden. "In totalitaire staten geven mensen die door een vreemde gebeld worden over het algemeen geen eerlijke antwoorden", zegt Pooyan.

"Dus wij hebben gezocht naar een methode waarbij we online via apps en platforms duizenden mensen vragenlijsten stuurden. Veel mensen in Iran hebben toegang tot internet, vergelijkbaar met Europa. En Iraniërs zijn bijzonder handig in het vinden van VPN-verbindingen waarmee ze ongefilterd het internet op kunnen."

Gevarieerde groep

En dat zijn niet alleen maar hoogopgeleide jongeren of activisten, voegt de wetenschapper toe. "De meeste Iraniërs kijken wel eens een YouTube-filmpje via zo'n platform, of porno. Dat betekent dat we een enorm gevarieerde en grote groep bereikten van zo'n tienduizenden mensen."

"De resultaten hebben we vervolgens gewogen en gecorrigeerd zodat ze een representatieve afspiegeling vormden", legt hij uit.

Symbool van onderdrukking

De resultaten waren op zijn zachtst gezegd opmerkelijk. Zo vonden Pooyan en zijn collega dat absoluut geen draagvlak meer is voor de verplichte hijab. "Onder alle groepen, zoals mannen, vrouwen, hoog en laag, stad en platteland vonden we dat zo rond twee derde van de ondervraagden géén voorstander van de verplichte hijab is. "

"Die hijab is een belangrijk symbool geworden voor de machthebbers, die dat zien als een van de pijlers van hun theocratie", legt Pooyan uit. "Voor de Iraniërs en vooral de vrouwen wordt het steeds meer een symbool van onderdrukking en het regime. En dat wordt vanwege de corruptie, de slechte economie en de gewelddadige politie en milities gehaat."

Hoofddoek als 'Berlijnse Muur'

Het verzet tegen de hijab komt niet uit het niets. Een activiste als Masih Alinejad voert vanuit het buitenland al jaren via Instagram en andere social media actie tégen de hijab en moedigt vrouwen aan in opstand te komen tegen die dwang. Voordat het internet in Iran helmaal plat ging, had zij zo'n 8 miljoen volgers in het land.

"Ik denk dat Masih Alinejad gelijk heeft als ze zegt dat de hoofddoek 'de Berlijnse Muur' is van het regime", zegt Pooyan. "Als die wegvalt dan stort ook de macht van de Ayatollahs in. Wij zagen 2 jaar geleden al dat een meerderheid tegen die verplichte hijab is, en nu zie je die cijfers als het ware op straat."

Minder typische namen

Daarnaast zijn er ook objectieve gegevens van de Iraanse overheid zelf die duiden op een afnemende invloed van het geloof. "Iraniërs geven hun kinderen steeds minder typische moslimnamen zoals Mohammed of Ali."

"Als je de ontwikkeling bekijkt van 2000 tot 2018 zie je zeer duidelijk een neergaande trend. Na 2018 is het regime ook gestopt met het publiceren van deze cijfers", zegt Pooyan.

'Tipping point'

"In ons onderzoek zien we dat de bevolking snel seculariseert. Bijna de helft van de Iraniërs geven aan dat ze religie 'totaal niet' of 'niet erg belangrijk' vinden in hun leven. Het lijkt dat er echt een versnelling heeft plaats gevonden. Er is een soort 'tipping point' in de samenleving en daarna kan het heel snel gaan. Dat zagen we ook in Nederland in de jaren 60."

Omdat Pooyan gevlucht is uit Iran, worden zijn onderzoeksgegevens door critici soms 'gekleurd' genoemd. "Geen enkel onderzoek is perfect," zegt Pooyan, "maar als we onze data koppelen met andere 'harde data' zoals inkomen in leeftijd en etniciteit, hebben we echt een representatieve dwarsdoorsnede van de bevolking."

Jonge generatie geeft niet zomaar op

Volgens Pooyan is er met deze protesten een beweging op gang gekomen die een grote verschuiving blootlegt, en daarom moeilijk kan worden teruggedraaid: "Je ziet ook dat Iraniërs buiten Iran nu massaal betrokken zijn en eigenlijk één front vormen. En dat is ook vrij uniek."

"Maar of het genoeg zal zijn om een 40 jaar oud regime met een zeer gewelddadig veiligheidsapparaat omver te werpen, is natuurlijk de grote vraag. Maar de jonge generatie is door 'een muur van angst' gegaan en lijkt niet van plan zomaar op te geven."

Het lijkt onmogelijk om de band tussen Volodymyr Zelensky en Donald Trump te herstellen, maar voormalig topdiplomaat Ed Kronenburg ziet toch mogelijkheden. "Maar Zelensky moet absoluut niet proberen met vleierij in een goed blaadje bij Trump te komen."

Ook Kronenburg heeft met verbijstering gekeken naar de beelden van het moment waarop het misging tussen de Amerikaanse en Oekraïense president. "In mijn lange carrière heb ik dit nog nooit meegemaakt."

Over verschillen heenstappen

Die diplomatieke carrière is inderdaad lang: Kronenburg werkte jarenlang op het ministerie van Buitenlandse Zaken, en voor de Europese Commissie en later voor de NAVO in Brussel. Ook was hij namens Nederland ambassadeur in Frankrijk en China.

Zelensky en Trump liggen elkaar duidelijk niet, maar het is volgens hem niet ongewoon dat wereldleiders elkaar niet mogen. "Maar normaal gesproken is dat geen probleem, omdat leiders over het algemeen over hun verschillen heenstappen in het landsbelang."

Juiste toon in tweet

Dat gebeurde vorige week vrijdag duidelijk niet in de Oval Office: Zelensky vertrok uiteindelijk met ruzie uit het Witte Huis. Toch zal Oekraïne weer met de Verenigde Staten om tafel moeten om te onderhandelen over het beëindigen van de door Rusland gestarte oorlog in het land.

Hoe kan Zelensky dat het beste aanpakken? De grootste fout die hij op dit moment kan maken is Trump te veel tegemoet komen, zegt Kronenburg. Volgens hem was de toon die Zelensky na de ruzie aansloeg in zijn tweet precies goed.

'Uit positie van kracht'

Zelensky zei in zijn bericht op X het voorval te betreuren en sprak nog een keer zijn waardering uit voor de Verenigde Staten en president Trump. Maar hij bood geen excuses aan voor de woordenwisseling. "Hij moet ook absoluut niet proberen met vleierij in een goed blaadje bij Trump te komen, want dat zie ik als een teken van zwakte", zegt Kronenburg.

"Trump zal het in eerste instantie misschien nog wel waarderen, maar hij kan daardoor ook het idee krijgen dat hij nog meer macht over Zelensky heeft", legt de oud-topdiplomaat uit. "Je laat dan eigenlijk zien dat je afhankelijk van hem bent. Het is altijd beter om vanuit een positie van kracht met iemand te praten. Je moet duidelijk maken dat het ook in het Amerikaanse belang is om weer met elkaar om tafel te gaan."

Contact via bondgenoten?

Als de verhoudingen zo verstoord zijn is het bijna onmogelijk om weer samen te komen, weet Kronenburg. "Wat het in dit geval nog extra moeilijk maakt, is dat dit voor het oog van de camera's is gebeurd en daarna de hele wereld is overgegaan." Zelf de telefoon pakken, helpt volgens hem dan meestal niet.

"Maar wat je wel kunt doen, is contact leggen via bondgenoten", noemt hij als oplossing. "Het gebeurt in de internationale diplomatie vaker dat mensen niet meer met elkaar door één deur kunnen. Wat je dan probeert, is het contact weer te herstellen via mensen die nog wel met beide partijen praten. Die kunnen dan bemiddelen."

Republikeinen durven niet

Het beste is om dat te doen via een persoon die dicht bij Trump staat, het liefst iemand uit zijn eigen partij. Zelensky had tot deze week een trouwe bondgenoot in de Republikeinse senator Lindsey Graham, die Oekraïne altijd heeft gesteund in de oorlog tegen Rusland.

Maar Graham nam nadrukkelijk afstand van Zelensky na diens bezoek aan het Witte Huis. Veel andere opties zijn er niet binnen de Republikeinse partij, waar niemand zich op dit moment lijkt te durven uitspreken tegen partijleider Trump.

Starmer en Macron inschakelen

"Ik vind het heel erg verstandig dat Zelensky de Britse premier Keir Starmer en de Franse president Emmanuel Macron heeft ingeschakeld", zegt Kronenburg over het handelen van de Oekraïense president. "Dat zijn trouwe bondgenoten die voor hem door het vuur gaan en die ook kortgeleden nog bij Trump op bezoek zijn geweest."

"We weten vooral van Starmer dat hij regelmatig met Trump belt, dus dat is een waardevolle ingang waar je gebruik van kunt maken. En we zien dan ook dat Starmer die bemiddelende rol oppakt", legt de voormalig topdiplomaat uit. "Maar garanties of het hem lukt om de banden weer te herstellen zijn er alleen niet. Diplomatie blijft mensenwerk."

Wat wil Donald Trump?

Daarbij is het ook belangrijk om te weten welk doel een wereldleider heeft, in dit geval de Amerikaanse president, vertelt hij. Wil Trump vooral de banden aanhalen met de Russische president Vladimir Poetin? Wil hij koste wat kost vrede en is hij bereid daarvoor een stuk van Oekraïne op te offeren? Of wil hij toch vooral een goede 'grondstoffendeal' sluiten waar de Amerikanen wat aan hebben?

Het zijn vragen waar niemand op dit moment het antwoord op weet, en dat is volgens Kronenburg erg ongebruikelijk. "We weten dat de Amerikanen al contact hebben met de Russen. Wat is daar besproken? Komt er een ontmoeting tussen Trump en Poetin? Er zijn op dit moment nog erg veel vragen. Het is voor Oekraïne erg belangrijk om duidelijk te krijgen wat de inzet is van Trump. Dat maakt de gesprekken daarna ook een stuk makkelijker."

Europa keek 80 jaar naar de VS voor haar veiligheid. Maar nu gooit Donald Trump het roer drastisch om: de Amerikanen lijken niet meer vanzelfsprekend onze bondgenoot. Hadden we dit kunnen zien aankomen? En hoe nu verder? "Ook een strategische kans."

We spraken erover met Haroon Sheikh, filosoof en bijzonder hoogleraar Strategic Governance of Global Technologies aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij zit als sociaal wetenschapper ook in de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid.

In hoeverre hadden we deze kantelende wereldorde kunnen zien aankomen?

Er is al langere tijd de ontwikkeling gaande waarbij de Verenigde Staten steeds meer aandacht hebben voor Azië, legt Sheikh uit. "Voor de Amerikanen is de rivaliteit met China eigenlijk het grootste geopolitieke thema en Rusland is secundair. Dat geldt voor Amerika in het algemeen, maar bij Trump zie je dat de Russen geen groot probleem zijn."

Dat zien wij in Europa toch anders, gaat de hoogleraar verder. "Voor Europa is China niet per se een grote directe bedreiging, maar Rusland wel. Dat maakt eigenlijk dat er vanuit Europa en vanuit de Amerika nu heel anders naar de wereld wordt gekeken."

Volgens hem waren we in Europa wel langzaamaan gewend geraakt aan het idee dat Amerika ons niet voor altijd zou blijven beschermen. "Maar wat Trump nu duidelijk maakt, is iets nog veel ingrijpenders: op sommige gebieden ziet Amerika ons zelfs als een tegenstander. Dit besef komt als een schok, want de wereldorde waarin we dachten te leven, verschuift sneller dan we hadden verwacht."

Zijn gedeelde waarden tussen Europa en de Verenigde Staten nog relevant?

Sheikh noemt het beleid van Trump 'transactioneel', waarin geen ruimte is voor absolute bondgenoten en absolute waarden. "Elke relatie heeft als kern: wat gaat erin en wat komt eruit? Als een bondgenoot veel vraagt, maar weinig teruggeeft, dan vindt Trump dat die relatie geëvalueerd moet worden."

Dit perspectief zorgt er nu dus voor dat zelfs traditionele bondgenootschappen continu ter discussie staan, legt hij uit. "Dat geldt voor ons in Europa ten aanzien van onze defensie-uitgaven, maar ook voor Oekraïne. Als Amerika wapens en steun biedt, dan willen ze daar grondstoffen en dankbaarheid voor terugkrijgen."

Dat is een groot verschillende met het buitenlandbeleid van eerdere Amerikaanse presidenten, ziet de hoogleraar. Voorgangers van Trump benadrukten altijd dat bepaalde bondgenoten, waarden en instituties onvoorwaardelijke steun verdienden van de Verenigde Staten.

Is dit de wake-upcall die Europa echt in beweging zal krijgen?

We hebben in het verleden gezien dat crises ook positieve gevolgen voor Europa hadden, zegt Sheikh. "De financiële crisis zorgde ervoor dat we op economisch en financieel gebied beter gingen samenwerken. Door covid mocht de Europese Commissie opeens medicijnen samen inkopen", noemt hij als voorbeelden. En door de inval van Rusland in Oekraïne is Europa gaan nadenken over gezamenlijke sancties en een soort buitenlandbeleid waarbij de economie wordt ingezet."

De Europese Unie heeft volgens hem dus in het verleden bewezen dat de lidstaten gezamenlijk kunnen omgaan met uitdagende omstandigheden. "Maar wat daarvoor nodig is, is dat de crisis lang genoeg duurt en zich langzaam voltrekt. We hebben tijd nodig om structuren op te bouwen, dan kan Europa ook deze crisis goed te boven komen."

Tegelijkertijd proberen landen als Frankrijk en Italië nu al wel een-op-eenrelaties met de VS aan te gaan om geen sancties te krijgen die andere landen mogelijk wel krijgen, ziet hij. En dat is niet verstandig voor Europa als geheel, denkt de hoogleraar. "De enige manier waarop we met Amerika op een gelijkwaardige manier kunnen onderhandelen is als we dat als eenheid doen."

Welke strategische opties heeft Europa nog?

Juist doordat de VS op dit moment zoveel landen van zich afstoten, kan er voor Europa ook een kans ontstaan om zich te profileren als dé plek waar bepaalde waarden en vrijheden wél worden gerespecteerd, zegt Sheikh. "Europa zal meer verantwoordelijkheid moeten nemen." Maar dat betekent volgens hem ook: beter worden in machtspolitiek. "Europa zou bijvoorbeeld heel sterk de hand naar Canada kunnen uitreiken, een land dat heel dicht bij ons staat, en nu op dezelfde manier eigenlijk problemen met de Amerikanen heeft."

Daarnaast ziet de hoogleraar ook kansen voor een nauwere samenwerking met India, waar Commissievoorzitter Ursula von der Leyen vorige week nog met een zware EU-delegatie was om de banden aan te halen. "India is ook een groot land, een sterk land dat onafhankelijk wil zijn, maar ook een land dat veel minder sterk is dan de Verenigde Staten en China. Dat betekent dat de EU en India best interessante partners voor elkaar kunnen zijn."

Welke risico's brengt deze nieuws koers van Amerika met zich mee?

De Verenigde Staten zijn nog steeds het machtigste land ter wereld en dat betekent dat als Trump besluit om de regels los te laten, hij op korte termijn veel kan winnen maar op langere termijn ook veel kan verliezen, benadrukt Sheikh.

Andere landen zullen zich in zo'n situatie ook minder aan internationale regels en afspraken gaan houden, verwacht hij. "Als Trump het zelf oké vindt om andere landen te bedreigen met hun soevereiniteit, opent dat de deur voor landen als China, Rusland en Iran om dat ook te doen richting andere landen."

Een ander risico is volgens hem dat andere landen zich zullen organiseren om met een tegenreactie te komen. "Je ziet nu al dat de Chinezen de hand uitreiken naar Europa. China zegt eigenlijk: 'Moeten wij niet gezamenlijk een antwoord formuleren?'" Strategisch kan Europa soms wel naar China kijken om de Verenigde Staten uit balans te brengen, denkt hij. "Maar veel belangrijker is het om op zoek te gaan naar andere soorten bondgenoten." Zoals dus bijvoorbeeld India, zegt Sheikh tot slot.