De Zwitserse diplomaat Alexander Hug speelde een sleutelrol in het naar huis halen van de slachtoffers van vlucht MH17. Het conflict in Oekraïne kent 10 jaar later duizenden slachtoffers meer. "We moeten ervoor zorgen dat het op de voorpagina's blijft."

De repatriëringsmissie van de 298 slachtoffers en wrakstukken heeft een onuitwisbare indruk nagelaten in het geheugen van Hug. "Maar het meest indrukwekkende dat ik heb gezien en nog steeds zie, is het doorzettingsvermogen van de Oekraïners zelf: ze geven niet op", vertelt de Zwitserse diplomaat Alexander.

'Op voorpagina's houden'

In 2014 speelde Hug als hoofdwaarnemer van de OVSE-missie in Oekraïne een cruciale rol in het terughalen van de slachtoffers en hun bezittingen naar Nederland. Hij onderhandelde, onder grote spanning en geweervuur, met pro-Russische separatisten en zorgde ervoor dat onderzoek kon plaatsvinden en bewijsmateriaal veiliggesteld werd.

Voor die inspanningen ontving hij in 2022 een koninklijke onderscheiding. De diplomaat waarschuwde toen voor 'collectieve slaperigheid' rondom het conflict in Oekraïne. "Ik denk dat de wereld zich bewust is geworden van de realiteit dat deze oorlog niet zo snel zal verdwijnen", zegt Hug nu. "We moeten ervoor zorgen dat dit op de voorpagina's blijft staan. Dat de misdaden die zijn gepleegd - inclusief de 298 burgers in MH17 - niet worden vergeten en voortdurend worden herdacht."

Zelf naar rampplek gaan

Op 17 juli 2014 was Hug net 4 maanden aan het werk voor de OVSE, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Op het hoofdkantoor in Kyiv hoorde hij van medewerkers dat er een vliegtuig was neergehaald. "We hadden op dat moment al teams in Donetsk en Loehansk", vertelt hij. "Maar dat waren hele kleine teams."

De OVSE besloot onder leiding van Hug om zelf naar het gebied af te reizen om feiten vast te stellen en te rapporteren. "Laat op de avond slaagden we erin een particulier helikopterbedrijf te vinden dat bereid was ons gratis zo dichtbij mogelijk te brengen." De volgende dag bereikten ze de rampplek.

Surrealistische ervaring

In de omgeving werd gevochten en het was onduidelijk waar de frontlinie precies lag. "We gingen een gebied binnen waar de Oekraïense regering de controle volledig kwijt was", blikt Hug terug. De diplomaat en zijn team bereikten, naast een aantal journalisten, als een van de eersten de rampplek. Gewapende mannen hielden hen tegen.

De situatie was surrealistisch, vertelt hij. "Ik heb nog nooit zoveel slachtoffers gezien in een gebied en dan ook nog burgers die helemaal niets te maken hadden met het conflict. Ze hadden geen enkel idee wat er onder hen gebeurde."

Waarschuwingsschoten

Het gebied was in handen van pro-Russische rebellen. "Toen we vroegen om verder te gaan, werden er waarschuwingsschoten afgevuurd boven onze hoofden en over die van de journalisten die daar ook waren." Die avond ging Hug naar Aleksandr Borodaj, de pro-Russische leider in het gebied, om ongehinderde toegang te vragen.

Zijn belangrijkste taak was toegang verkrijgen voor het onderzoeksteam. "In de eerste plaats om ervoor te zorgen dat stoffelijke resten zo snel mogelijk van de crashlocatie konden worden gehaald, om ze terug te kunnen geven aan hun dierbaren", legt hij uit. En daarnaast om onderzoek te doen naar de oorzaak van de crash en bewijs veilig te stellen.

'Bang dat er iets zou gebeuren'

Het proces om toegang te krijgen tot de rampplek ging moeizaam. "De eerste 3 dagen waren heel pijnlijk", zegt Hug. "De lichamen werden blootgesteld aan de elementen, de zon en het puin. Persoonlijke bezittingen lagen er nog steeds." Hij drong erop aan de stoffelijke resten van de slachtoffers waardig te behandelen. Geborgen lichamen werden opgeslagen in koelwagons.

Het duurde opnieuw dagen voordat er een trein kon vertrekken in de richting van Charkiv, de slachtoffers zouden vanuit daar naar Nederland vliegen. De reis ging van de zone met separatisten naar het gebied dat onder controle stond van de Oekraïense overheid. "Iedereen was bezorgd dat er onderweg iets zou gebeuren", vertelt Hug. "Dat er met de lichamen of bewijsmateriaal zou worden geknoeid." Er werd afgesproken dat niemand meer toegang kreeg tot de trein.

'Belangrijke stap voorwaarts'

Op 23 juli, 6 dagen na de ramp, kwamen de eerste lichamen aan op vliegbasis Eindhoven. De beelden van de aankomst en de daaropvolgende rouwstoet zag Hug vanuit de Oekraïense hoofdstad Kyiv. "De omvang van de misdaad drong toen echt tot me door", vertelt hij. "Dat was de eerste keer dat ik de emotionele last voelde. Deze misdaad heeft velen getroffen, ook mijzelf."

De diplomaat noemt de veroordeling in de MH17-zaak een 'belangrijke stap voorwaarts' en het vonnis een signaal van 'intentie en wil'. "Zodat je weet dat als je 298 onschuldige burgers doodt, je berecht zal worden", zegt hij. "Maar ook dat als je in Oekraïne voortdurend duizenden onschuldige burgers doodt, je uiteindelijk voor de rechter zal verschijnen. En als je doorgaat met het ondermijnen van de internationale rechtsorde en veiligheid, je uiteindelijk voor de rechter moet komen."

Over vrede blijven praten

Hoe Hug naar de toekomst kijkt? "Het is belangrijk dat we Oekraïne helpen ervoor te zorgen dat het zichzelf kan verdedigen", zegt hij. "Maar het is ook belangrijk dat we over vrede blijven praten, want uiteindelijk zal deze oorlog eindigen."

"Tegelijkertijd moeten we er met diplomatieke middelen voor zorgen dat dit soort misdrijven nooit meer gepleegd kunnen worden", zegt Hug tot slot. De oorlog moet zo snel mogelijk eindigen, vindt hij. Al kan dat niet van vandaag op morgen: "De Russische agressie in Oekraïne moet in elk geval stoppen. Het zou een eind maken aan de oorlog, maar niet aan de problemen waar Oekraïne mee te maken heeft."