ABN Amro, de NS en TenneT: dit zijn bedrijven die (deels) in handen van de staat zijn. Ze zijn genationaliseerd. Maar andere grote bedrijven, zoals Tata Steel, blijven in private handen, zelfs als de overheid miljarden investeert in hun verduurzaming.

Er lijkt geen einde te komen aan de problemen rondom Tata Steel. Zou het daarom geen goed idee zijn om bedrijven zoals Tata Steel te nationaliseren? Dat vroegen jullie ons in de chat. Er wordt nog niet serieus gesproken over het nationaliseren van Tata Steel, zegt hoogleraar internationale economie aan Rijksuniversiteit Groningen Steven Brakman. Hij legt uit wat er komt kijken bij nationaliseren.

Redenen voor nationaliseren

Nationalisatie van een bedrijf betekent kort gezegd dat de overheid een bedrijf in bezit heeft, vertelt Brakman. Hij maakt een onderscheid tussen twee type overheidsbedrijven: bedrijven die sinds de oprichting in handen zijn van de Staat en bedrijven die later zijn overgenomen.

Volgens de hoogleraar kunnen er verschillende oorzaken zijn voor het nationaliseren van een bedrijf. "Dit kunnen goede of slechte motieven zijn", zegt hij. "De overheid kan bijvoorbeeld een bedrijf willen overnemen met als doel om dan zeggenschap te krijgen over het productieproces, het eindproduct en over de opbrengsten."

Water en veiligheid

Brakman noemt dit ook wel strategische redenen. "Zo heeft de overheid een aantal strategische sectoren waarvan ze het voorbrengen van de producten zeker willen stellen. Denk bijvoorbeeld aan water of aan defensie. Water is een zodanig essentieel product dat je niet wil dat bedrijven daar winst mee gaan maken en jou dwingen om idiote prijzen te betalen voor een liter water."

Maar ook veiligheid valt onder het kopje 'essentieel eindproduct', gaat hij verder. "Je wil dat de bescherming die defensie biedt, iedereen ten goede moet komen. En niet alleen aan mensen die daarvoor betalen. Je wilt veiligheid niet overlaten aan een private partij. Denk bijvoorbeeld aan de Wagner-groep die als private partij actief was in Rusland."

Voorkomen van faillissement

Een andere reden waarom de overheid kan overgaan tot nationalisatie, is om het bedrijf te redden van een dreigend faillissement. "In tijden van de financiële crisis waren bijna alle banken private bedrijven. Zij maakten winst en concurreerden onderling met elkaar waardoor de rente op leningen binnen de perken bleef, en de spaarrente op een acceptabel niveau lag", weet Brakman.

"Maar bepaalde banken hebben een dusdanig groot effect op het Nederlandse betaalverkeer dat toen de financiële crisis uitbrak, de Staat overging tot nationalisatie van bijvoorbeeld ABN AMRO. Dat is een systeembank en een dreigend faillissement zou een bankrun hebben veroorzaakt en een desastreus effect hebben gehad op het betalingsverkeer. De angst was toen dat het hele betaalverkeer in elkaar zou zakken als de overheid niet overging tot nationalisatie."

Een halve overname

Volgens Brakman komt actief nationaliseren, dus volledige overname, in Nederland haast niet voor. "Er zijn wel bedrijven die - voor een deel - in staatshanden zijn, bijvoorbeeld de Nederlandse Spoorwegen. Transport is weer een dusdanig essentieel element in de Nederlandse economie dat de Staat wil dat de voorzieningen daarvan goed georganiseerd zijn."

"Stel je laat een volledige marktpartij erop los, dan zou het kunnen gebeuren dat de spoorlijn tussen Utrecht en Amsterdam en Den Haag goed zou functioneren. Maar de verliesgevende lijnen die zouden mogelijk verdwijnen. De staatsinvloed zorgt er dus voor dat ook afgelegen plekken bereikbaar blijven", legt hij uit.

Vinger in de pap bij KLM

Brakman noemt nog 'een tussenvorm' van nationalisering waar Nederland bekend mee is. "Hoewel KLM is geprivatiseerd, wil de staat daar wel een vinger in de pap hebben, omdat het vliegverkeer ook belangrijk is."

Hij gaat verder: "Zo heeft de overheid een minderheidsbelang in KLM, maar is haar macht dusdanig groot dat ze invloed kunnen uitoefenen op beslissingen."

Nationaliseren is niet zonder risico's

In communistische landen was het heel gebruikelijk dat bedrijven plotseling werden genationaliseerd, vertelt Brakman. "Dit was aan de orde toen Fidel Castro in Cuba aan de macht kwam. Zo'n staat grijpt dan in, omdat de eigenaar ze niet aanstaat of omdat ze het land in kwestie waar zo'n bedrijf vandaan komt, een hak willen zetten.

"Een aantal jaar geleden ervaarde olie- en gasbedrijf Shell hetzelfde in Rusland. De Russische staat dwong Shell toen om het belang in Sachalin-2, het grote olieveld dat zij exploiteerde, voor een veel te lage prijs af te staan", geeft hij als voorbeeld.

Lang verliezen vergoeden

Landen met een sociale markteconomieën nationaliseren in feite pas in noodgevallen, gaat hij verder. "Om te voorkomen dat in één klap een groot aantal mensen op straat komt te staan, kan de overheid overwegen om grote bedrijven te subsidiëren of over te nemen. In de jaren 80 heeft Nederland de scheepsbouw willen redden met grote negatieve gevolgen."

Hij ziet een probleem bij het ingrijpen in dit soort situaties. "Als de Staat het bedrijf dan overneemt betekent dat ze tot het einde der dagen verliezen moet vergoeden. En wil de belastingbetaler dat?"

'Normaal fenomeen'

"De overheid zou moeten nagaan wat de reden is dat de zo'n bedrijf niet op eigen benen kan staan", voegt Brakman eraan toe. En dat gaat ook op voor Tata-steel.

"Want dat bedrijven failliet gaan, is eigenlijk een normaal fenomeen in een markteconomie. Sommige bedrijven redden het en andere bedrijven redden het niet. En dat is vervelend voor de mensen die het treft. Bij Tata Steel is het natuurlijk de vraag waarom het bedrijf in moeilijkheden zit. Komt dat door aangescherpte en kostbare milieu regels? Is het bedrijf verouderd? Of komt het door dumping van goedkoop Chinees staal op de Europese markt? In het laatste geval is overheidsactie gewenst, bijvoorbeeld door in Europees verband naar de Wereld Handels Organisatie te stappen."

Buitenlandse eigenaren

Wat gebeurt er met de eigenaren van een buitenlandse moederbedrijf? Het korte antwoord: die hebben het nakijken, zegt Brakman. "Als een bedrijf dan genationaliseerd wordt of over moet gaan tot een gedwongen verkoop tegen een te lage prijs - wat Shell in Rusland is overkomen- , dan pikt de overheid een bedrijf gewoon in. Dan hebben de eigenaren pech."

Dat laatste zou onverstandig zijn, volgens de hoogleraar. "Je vernietigt dan in een klap het investeringsklimaat. Op korte termijn is dit misschien winstgevend voor de overheid, maar op lange termijn denkt een volgend bedrijf wel twee keer na om te investeren in zo'n land. Ik zie Shell niet snel weer investeren in Rusland ook al zou de oorlog met Oekraïne beëindigd worden. Beleggers willen niet dat er nonchalant wordt omgegaan met hun eigendom", zegt hij tot slot.

De Consumentenbond doet vandaag een oproep in de Tweede Kamer: verlaag de btw op elektriciteit om de energierekening financieel behapbaar te houden. Maar is dat de oplossing? "Tijdelijke pleister."

De energierekening: voor veel mensen is het een grote zorg. Daarom roept de Consumentenbond op om het btw-tarief voor energie van 21 procent naar 9 procent te verlagen.

Hoge rekening profiteert

Dat er iets moet gebeuren is duidelijk, ook volgens energie-expert bij Milieu Centraal Gwen Jansen. Maar het voorstel van de Consumentenbond is volgens haar maar 'een tijdelijke pleister'. Daarbij is het vooral voordelig voor mensen die al veel stroom gebruiken, en niet voor mensen die juist proberen de energierekening laag te houden omdat ze al moeite hebben met betalen.

"Dit voorstel is eigenlijk vooral goed voor de mensen met een hoge energierekening, want die profiteren het meest", vertelt ze. "Maar juist de mensen die het heel hard nodig hebben, maar een lagere energierekening hebben, profiteren minder. Dus wij zijn voorstander van meer structurele maatregelen."

Beter isoleren

Minder btw betalen klinkt als een goed idee, maar houdbaar is het niet volgens Jansen. "Want uiteindelijk gaat die btw weer omhoog, dus je kan beter kijken hoe deze mensen op de langere termijn geholpen kunnen worden."

Maar er zijn volgens de energie-expert wel andere maatregelen die genomen kunnen worden om de energierekening betaalbaar te houden. "Verreweg op één staat het beter isoleren en ventileren van de woningen. Energie die je niet verbruikt hoef je ook niet te betalen. 2 op de 3 woningen zijn nog slecht geïsoleerd en 9 op de 10 slecht geventileerd. Dat zorgt voor veel hogere kosten dan nodig is."

Inzet energiecoaches

Maar volgens Jansen kunnen zogenaamde energiecoaches ook een groot verschil maken. Dat terwijl in bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam de huis-aan-huisbezoeken met de energiecoaches worden stopgezet. "Uit onderzoek van TNO blijkt heel duidelijk dat energiecoaches, heel goed werk leveren en dat zij de maatschappelijke kosten ook op termijn heel erg laag kunnen houden. Ook voor de gezondheid van heel Nederland is dat goed."

Het is een laagdrempelige manier om mensen te helpen, zegt Jansen. "Je ziet dat heel veel energiehulp mensen nog niet bereikt. De deuren blijven dicht, vooral bij mensen die de energierekening niet kunnen betalen. Daar is schaamte en wantrouwen. Hoe kom je daar wel binnen? Door heel dicht bij deze mensen te staan." Volgens de experts is dat het geval met energiecoaches. "Die werken ook vaak met vrijwilligers uit de buurt, die wel binnenkomen bij deze mensen."

Radiatorfolie, douchetimers en tochtstrips

Claar Wachter is zo'n energiecoach bij organisatie !WOON die bewoners in Amsterdam bijstaat. Zij weet precies waar ze op moet letten als ze bij mensen over de vloer komt, en heeft een aantal trucjes die ze altijd aanbeveelt. Bijvoorbeeld een timer voor in de douche: "Na 5 minuten geeft die een geluid als een sirene." Of folie achter de verwarming: "Dat zorgt dat je niet de buitenmuur verwarmt, maar dat alles binnen blijft."

En zo kan ze nog even verder gaan: tochtstrips, de instellingen van de cv-ketel en zelfs de brievenbus komen aan bod bij haar huisbezoeken. Daar ziet ze ook wat de hoge rekening met mensen kan doen. "Ik kom ook wel bij mensen die hun verwarming niet aan durven te zetten vanwege de energierekening. Dat is ook niet goed voor de gezondheid."

'Het is altijd zinvol'

Het werk van Claar wordt gewaardeerd door de mensen die het nodig hebben. "Mensen zijn blij als ik uitleg hoe de verwarming werkt: dat je niet de radiatoren aan en uit moet doen, maar de thermostaat moet gebruiken. Of mijn uitleg over de radiatorfolie of over ventileren. Het is altijd zinvol, ook als het alleen is om mensen gerust te stellen dat ze het meeste goed doen."

Een lagere btw is volgens Claar helemaal niet zo'n slecht idee. "Er zit nu wel heel veel belasting op voor de consument, dus ik ben het wel eens met de redenatie." Verder is de energiecoach het met Milieu Centraal eens dat goede isolatie in woningen de meest duurzame oplossing is. "Dat scheelt enorm."

Investeren in energiehulp

Helemaal tegen het idee van de Consumentenbond is Jansen van Milieu Centraal overigens niet. "Elke poging om te zorgen dat die energierekening betaalbaar wordt, is hartstikke goed want het is heel erg nodig. Maar", gaat ze verder, "wij denken dat er een betere maatregel is."

"Wij zijn er groot voorstander van dat het energiehulp-werkveld eigenlijk versterkt wordt om hun werk nog beter te kunnen doen. Dat ze de tools krijgen, de content, de kennis om de mensen ook structureel te kunnen helpen", sluit ze af.