Sinds 2016 heeft de overheid ruim 102 miljoen euro aan schadevergoedingen voorgeschoten voor veroordeelden van misdrijven. Het gaat om geld dat in strafzaken toegekend is aan slachtoffers, waarvan de daders het niet kunnen betalen.

Het grootste bedrag is voorgeschoten in zedenzaken (zoals verkrachting en aanranding) en geweldsmisdrijven (moord of doodslag en mishandeling). De overheid heeft ruim 81 miljoen van de toegekende 106 miljoen euro in deze zaken voorgeschoten.

Fors gestegen

Bij strafbare feiten in overige categorieën is van de ruim 34 miljoen euro die is uitgekeerd aan slachtoffers, ongeveer 21 miljoen euro voorgeschoten. Schadevergoedingen in deze zaken zijn maximaal 5.000 euro. Het totale bedrag waarvoor veroordeelden in 'het krijt staan' bij de overheid komt daarmee uit op tot over de 100 miljoen euro.

Zowel het uitgekeerde als het nog bij veroordeelden openstaande bedrag is de laatste jaren fors gestegen. Dat blijkt uit cijfers over de periode 2016-2023 die het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) verstrekte na vragen van EenVandaag. Het werkelijke openstaande bedrag is mogelijk nog hoger, omdat de regeling sinds 2011 bestaat.

Grote zaken

Dat het bedrag zo gestegen is, komt volgens het CJIB onder meer door de MH17-zaak. Daarin is 17 miljoen euro aan nabestaanden toegekend. Ook in de zaak van de Utrechtse tramschutter Gökmen T. (2019) is een hoog bedrag toegewezen aan slachtoffers en nabestaanden. Naar verwachting is dit geld oninbaar bij de veroordeelden.

In de zaak van Jawed S., die op Amsterdam Centraal twee Amerikaanse toeristen neerstak, werd in 2019 behalve een celstraf van 26 jaar, ook een schadevergoeding van 3 miljoen euro toegekend. Het bedrag is zo hoog doordat een van de toeristen door de dwarslaesie die hij opliep voor de rest van zijn leven zorg nodig zal hebben in Amerika.

Terugvorderen lukt, maar beperkt

Veroordeelden die tot lange straffen veroordeeld zijn, kunnen de vaak hoge schadevergoeding niet betalen. De voorschotregeling voorziet erin dat een slachtoffer of nabestaande het toegewezen bedrag alsnog krijgt via het CJIB. Dit gebeurt als een dader 8 maanden nadat een uitspraak onherroepelijk is, nog niet heeft betaald.

Het CJIB betaalt de schadevergoeding (deels) aan het slachtoffer en probeert vervolgens de kosten te verhalen bij de veroordeelde. Dat lukt vaker niet dan wel. Van het totaal uitgekeerde bedrag (106 miljoen euro) wist het CJIB ruim 33 miljoen euro terug te halen, zo'n 32 procent. Voor zware feiten alleen gaat dit om 20 procent van het bedrag.

'Vorm van beschaving'

Voor slachtoffers en nabestaanden van misdrijven is het bestaan van de voorschotregeling erg belangrijk, zegt Slachtofferhulp Nederland. "Mensen die te maken krijgen met ernstig geweld komen vaak voor hoge kosten te staan, denk aan uitvaartkosten, medische kosten en therapie", vertelt een woordvoerder. "Soms hebben ze fysieke klachten waardoor ze niet of minder kunnen werken. We kennen voorbeelden van zelfstandigen die failliet gaan."

Door de voorschotregeling hoeven 'mensen niet tot het einde der dagen' te wachten op een schadevergoeding. Slachtofferhulp noemt de voorschotregeling 'een vorm van beschaving'. "Dat je mensen helpt die in zo'n moeilijke periode van hun leven verkeren, dat is een prijzenswaardige samenleving. Er voelt niks onrechtvaardiger dan dat iemand jou iets aandoet en jij met de schade blijft zitten. Zeker als je je realiseert dat het CJIB veruit het meeste geld terugvordert."

Claim inhoudelijk beoordelen

"De voorschotregeling is voor slachtoffers van gewelds- en zedenmisdrijven de enige manier om de geleden schade vergoed te krijgen", zegt letselschade-advocaat Arlette Schijns. Schijns publiceert ook als wetenschapper over dit thema en deed er promotie-onderzoek naar. Voor de stijging van het bedrag ziet zij twee redenen. Ze noemt de MH17-zaak een 'unicum'. "Dergelijke grote schadebedragen komen nauwelijks voor in het Nederlandse strafproces."

Een andere reden is dat steeds meer strafrechters bereid zijn om een civiele claim van een slachtoffer in het strafproces inhoudelijk te beoordelen. Een uitspraak van de Hoge Raad uit 2019 heeft rechters ervan bewust gemaakt hoe belangrijk het is dat slachtoffers hun schade op een 'eenvoudige en laagdrempelige' manier vergoed krijgen. Eerder wezen ze die vaker af vanwege de 'complexiteit'.

'Blanco cheque'

Een commissie onder leiding van oud-minister van Binnenlandse Zaken Piet Hein Donner presenteerde in 2021 een rapport over het stelsel van schadevergoedingen. Hij concludeerde dat er veel onterechte verschillen in de compensatie zitten, sommige zaken worden bijvoorbeeld (onterecht) afgewezen en naar een civiele rechter verwezen. Daar geldt de voorschotregeling niet.

Ook over de betaalbaarheid van het systeem deed Donner een advies: zo zouden de vergoedingen (ook) in zedenzaken en bij geweldsmisdrijven gemaximeerd moeten worden. Dat voorstel kan op steun rekenen van deskundigen. Een hoogleraar privaatrecht noemde de voorschotregeling bijvoorbeeld 'een door de Staat afgegeven blanco cheque' aan strafrechters.

'Schadelast neerleggen bij verzekeraars'

Omdat het gehele bedrag nu voor rekening van de overheid komt, is volgens Schijns de vraag gerechtvaardigd of de compensatie van misdrijfschade niet op een andere manier geregeld moet worden. "Ik heb ervoor gepleit om een deel van de schadelast neer te leggen bij de private verzekeraars", zegt de letselschade-advocaat.

"Als de schadelast deels bij de private markt kan worden neergelegd, is het maximeren van de voorschotregeling zeker een optie. Op die manier wordt de schadelast eerlijker verdeeld tussen de overheid en private partijen", vertelt zij. Onder andere de VVD omarmt dit voorstel in het verkiezingsprogramma. Demissionair minister voor Rechtsbescherming Franc Weerwind besloot afgelopen zomer om de adviezen van Donner niet meer in deze demissionaire kabinetsperiode te behandelen.

President Donald Trump zette deze maand een Salvadoriaan de VS uit. Dat mocht niet, bleek achteraf. Het Hooggerechtshof eist nu dat de president deze uitzetting terugdraait. Maar Trump weigert. Dit zorgt voor woede in het land, ook bij zijn kiezers.

Trump negeert vaker de uitspraken van rechters, maar nooit eerder een van het Hooggerechtshof. Toch lijkt het alsof zijn houding tegenover het hoogste rechtsorgaan in de Verenigde Staten geen gevolgen zal hebben. En hierdoor rijst de vraag: is de wet nog wel wat waard in de VS? We vroegen het aan Amerika-verslaggever Tom van 't Einde.

1. Wat is er precies gebeurd in de Verenigde Staten?

"Het gaat dus om Kilmar Abrego Garcia die legaal in Amerika verbleef. Hij woonde met zijn vrouw en kinderen in de staat Maryland en is eigenlijk zomaar opgepakt en op het vliegtuig gezet, zonder een proces", legt Van 't Einde uit.

Abrego Garcia werd op bevel van president Donald Trump naar een terreurgevangenis in El Salvador gevlogen. Maar achteraf blijkt dat dit wettelijk niet mag. "En daarvan heeft Trump al gezegd: dat was een fout, hadden we nooit moeten doen", weet Van 't Einde. "En dat is heel bijzonder, dat Trump zelf toegeeft dat hij fout zit. Het is uniek."

2. Wat wordt er gedaan om deze fout recht te zetten?

"Het Hooggerechtshof heeft gezegd dat dit niet klopt", antwoordt de Amerika-verslaggever. Het is dan ook de bedoeling dat Abrego Garcia terugkeert naar de Verenigde Staten. Maar dat is tot nu toe nog niet gebeurd. "Trump weigert dit te doen. Hij zegt dat hij officieel niet bij machte is om deze man terug te halen uit El Salvador." Alleen daar blijkt niets van te kloppen.

"Trump en de Amerikaanse regering betalen voor de gevangenen die ze in deze gevangenis in El Salvador stoppen. Daar gaat zo'n 6 miljoen aan Amerikaans geld naartoe. Ook heeft hij een heel goede band met de president van El Salvador, Nayib Bukele. Die was gister zelfs nog in het Witte Huis. Dus als Trump zegt dat die meneer per direct moet worden teruggevlogen, dan is dat zo geregeld. Maar hij wil dat niet en negeert hier dus ook de uitspraak van het Hooggerechtshof mee. En dat is wel echt uniek."

3. Waarom kiest Trump ervoor om deze uitspraak te negeren?

Volgens Van 't Einde heeft dit vooral te maken met dat Trump meer macht wil hebben dan hij daadwerkelijk heeft. "Hij wil kijken hoe ver zijn macht echt reikt. Als president wil hij veel meer macht hebben dan hij eigenlijk heeft vanuit zijn ambt, dus probeert hij dit op zoveel mogelijk vlakken uit te breiden en te kijken óf er wordt ingegrepen."

"En als hij hier vrijspel krijgt dan geeft hem dat ook weer ruimte op andere gebieden", denkt de verslaggever. "Dus het is eigenlijk gewoon een spel dat hij speelt."

4. Zijn andere Republikeinen het eens met Trumps?

"Hij wil dat iedereen loyaal is aan hem, dat niemand iets tegen hem durft in te gaan", zegt Van 't Einde. En dat geldt ook voor zijn partijgenoten. Wie hem tegenspreekt raakt vaak zijn of haar baan in de politiek kwijt. Mochten ze het niet eens zijn met de president, zullen ze dat dus niet makkelijk uiten.

"Vroeger waren er mensen die zich durfden uit te spreken tegen Trump zijn plannen, maar die zijn nu allemaal weg. Zij zijn allemaal bang voor hem. Zijn minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio bijvoorbeeld, die was vroeger heel kritisch maar die is nu bang om een onvertogen woord over Trump uit te spreken." Wat Trump doet is volgens de Amerika-verslaggever dan ook 'pure intimidatie'.

5. Wat betekent dit voor de democratie in de VS?

Als er niemand ingrijpt, kan dit volgens de verslaggever grote gevolgen hebben voor burgers van de Verenigde Staten. "Hij kan dan alle wetten in de wind gaan slaan. En als hij er zin in heeft kan hij ook Amerikaanse staatsburgers het land uitzetten of deporteren naar een andere gevangenis, zonder enig proces."

De Amerikaanse president heeft eerder al laten weten hier best voor open te staan, weet Van 't Einde. "Het kan dus elke Amerikaan die een politieke tegenstander van Trump is overkomen. Het is nu nog niet zover, maar dat is wel wat er op het spel staat."

6. Is er hier al iets van te merken in de maatschappij?

Volgens Van 't Einde wel. Hij noemt als voorbeeld Donald Trumps eis aan de prestigieuze Amerikaanse universiteit Harvard. "Daar wil hij bepalen wat voor lessen ze geven, ze mogen geen diversiteitsbeleid meer hebben en pro-Palestijnse demonstraties moeten worden verboden."

Harvard weigert dit tot nu toe te doen. Als tegenreactie heeft de regering maandag 2,2 miljard dollar aan overheidsgeld voor de universiteit bevroren. Dit komt neer op zo'n 1,9 miljard euro. "De democratie is dus zeker in gevaar."

7. Is er iemand die Trump kan tegenhouden?

Dat kan nog weleens moeilijk worden, denkt Van 't Einde. Ook noemt hij het gedrag van Trump tegenover het Hooggerechtshof gek: "Het bestaat nota bene voor een heel groot deel uit conservatieve rechters. En drie van de zes heeft hij zelf benoemd. Dus een meerderheid staat helemaal aan Trump zijn kant." Maar zelfs daar wil de president dus niet naar luisteren. "De 'checks and balances', zoals dat zo mooi heet, die in een democratie zijn verweven die werken straks misschien dus niet meer."

8. Wat betekent dit voor het bondgenootschap tussen Europa en Amerika?

"Die vriendschap zijn we natuurlijk sowieso aan het verliezen", antwoordt Van 't Einde. "Amerika heeft zich altijd opgesteld als voorbeeld van hoe je een democratie kan inrichten. Ze hebben zichzelf ook jarenlang verkocht aan de rest van de wereld, maar die tijd is wel voorbij."

Maar bondgenoten zijn we nog wel en dat zullen we voorlopig nog blijven, voorspelt hij. "Europa is ook heel opportunistisch. Als we geld kunnen verdienen, dan zijn we ook bondgenoten met dictators en autocraten. Dus stel dat het echt die kant opgaat met de Verenigde Staten, dan kunnen we dat nog prima blijven."

De opvang van Oekraïners in Nederland loopt spaak. Er is acuut meer geld nodig. De twaalf Commissarissen van de Koning en een delegatie van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten houden daarom donderdagochtend spoedberaad met asielminister Faber (PVV).

Gemeenten kunnen de voortdurende en oplopende vraag naar opvanglocaties voor Oekraïners niet bijbenen. Daardoor worden Oekraïense gezinnen die net in Nederland aankomen vaak van het kastje naar de muur gestuurd, van de ene gemeente naar de andere. In het uiterste geval kan het Rode Kruis een hotelovernachting aanbieden aan gezinnen, ouderen of zieke mensen.

121.000 Oekraïners in Nederland

Inmiddels hebben ruim 121.000 Oekraïners zich geregistreerd bij Nederlandse gemeenten. Dat is het hoogste aantal sinds de invasie van Rusland in Oekraïne in februari 2022. Het 'record' wordt van maand tot maand verbroken, mede omdat er bijna geen uitstroom is.

De afspraak donderdag tussen alle Commissarissen van de Koning en de minister is heel kort tevoren gepland. Om de volle agenda's te omzeilen, gaat het om een online overleg. Al om half negen 's ochtends begint de bespreking.

Geen helder plan

"Hier in Utrecht zitten we helemaal vol. We hebben het laatste bed deze week moeten vergeven", zegt Rachel Streefland. Zij is wethouder in Utrecht en verantwoordelijk voor de portefeuilles Asiel en Integratie.

"Er is nergens meer plek. Het grote vraagstuk is nu dat we of bestaande locaties moeten verlengen of nieuwe locaties moeten vinden. En er komt geen enkele helderheid hoe we dat moeten doen. We zijn bang dat het gaat leiden tot mensen op straat."

'Wegkijken kan echt niet meer'

Streefland is ook bestuurslid van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en zit donderdag bij het spoedoverleg met de asielminister. De provincies en de gemeenten willen dat minister Faber op korte termijn helderheid geeft over de financiering van nieuwe locaties of die verlengd moeten worden.

"Wegkijken kan echt niet meer. We moeten voorkomen dat mensen op straat komen, terwijl het echt vaak om vrouwen en kinderen gaat. We hebben ons te verhouden tot de Europese wetgeving dat mensen moeten worden opgevangen als mensen in oorlog zijn."

Tientallen vluchtelingen per week

Regiomanager Midden-Nederland van het Rode Kruis Cora Gerritsen, ziet wat het betekent dat gemeenten geen ruimte meer hebben. "We ontvangen enkele tientallen mensen uit Oekraïne elke week. Sinds de Jaarbeurs is gesloten in augustus vorig jaar en omdat ze niet bij gemeenten terecht kunnen, komen ze als laatste kans bij het Rode Kruis, ook hier in Utrecht."

"En dan lopen ze hier binnen met koffers, met een kind op de arm, oud, jong, of ziek. Op die manier komen ze hier aan en dan hopen ze nog ergens een plekje te vinden."

Laatste hoop

"We luisteren naar hun verhaal, waar ze vandaan komen, wat ze hebben meegemaakt onderweg, we laten ze even bijkomen", gaat Gerritsen verder. "En we kijken dan of we een plekje voor ze kunnen vinden. Inmiddels zijn ze dan al bij een gemeente geweest, bij verschillende gemeenten soms, en daar is het niet gelukt."

"En daar horen ze: er is geen plek meer in Nederland. En dan bellen we met de Veiligheidsregio's of locaties in het land, die wij goed kennen, of er wellicht tóch nog plek is. We willen met z'n allen graag dat er via gemeentes plekken gevonden worden. Maar het lukt gewoon niet meer. En dan is het Rode Kruis voor deze mensen de laatste strohalm."

'Er is nog steeds geweld'

Waarom er nu, 3 jaar na het uitbreken van de oorlog, nog steeds mensen uit Oekraïne naar Nederland komen? "Er is nog steeds geweld", antwoordt de regiomanager.

"We hebben afgelopen weekend gezien wat er in Soemy gebeurd is. En dat is op verschillende plekken in Oekraïne nog steeds aan de gang. Mensen beslissen nog steeds om hun land te verlaten en komen dus ook naar Nederland."