Sinds 2016 heeft de overheid ruim 102 miljoen euro aan schadevergoedingen voorgeschoten voor veroordeelden van misdrijven. Het gaat om geld dat in strafzaken toegekend is aan slachtoffers, waarvan de daders het niet kunnen betalen.

Het grootste bedrag is voorgeschoten in zedenzaken (zoals verkrachting en aanranding) en geweldsmisdrijven (moord of doodslag en mishandeling). De overheid heeft ruim 81 miljoen van de toegekende 106 miljoen euro in deze zaken voorgeschoten.

Fors gestegen

Bij strafbare feiten in overige categorieën is van de ruim 34 miljoen euro die is uitgekeerd aan slachtoffers, ongeveer 21 miljoen euro voorgeschoten. Schadevergoedingen in deze zaken zijn maximaal 5.000 euro. Het totale bedrag waarvoor veroordeelden in 'het krijt staan' bij de overheid komt daarmee uit op tot over de 100 miljoen euro.

Zowel het uitgekeerde als het nog bij veroordeelden openstaande bedrag is de laatste jaren fors gestegen. Dat blijkt uit cijfers over de periode 2016-2023 die het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) verstrekte na vragen van EenVandaag. Het werkelijke openstaande bedrag is mogelijk nog hoger, omdat de regeling sinds 2011 bestaat.

Grote zaken

Dat het bedrag zo gestegen is, komt volgens het CJIB onder meer door de MH17-zaak. Daarin is 17 miljoen euro aan nabestaanden toegekend. Ook in de zaak van de Utrechtse tramschutter Gökmen T. (2019) is een hoog bedrag toegewezen aan slachtoffers en nabestaanden. Naar verwachting is dit geld oninbaar bij de veroordeelden.

In de zaak van Jawed S., die op Amsterdam Centraal twee Amerikaanse toeristen neerstak, werd in 2019 behalve een celstraf van 26 jaar, ook een schadevergoeding van 3 miljoen euro toegekend. Het bedrag is zo hoog doordat een van de toeristen door de dwarslaesie die hij opliep voor de rest van zijn leven zorg nodig zal hebben in Amerika.

Bekijk ook

Terugvorderen lukt, maar beperkt

Veroordeelden die tot lange straffen veroordeeld zijn, kunnen de vaak hoge schadevergoeding niet betalen. De voorschotregeling voorziet erin dat een slachtoffer of nabestaande het toegewezen bedrag alsnog krijgt via het CJIB. Dit gebeurt als een dader 8 maanden nadat een uitspraak onherroepelijk is, nog niet heeft betaald.

Het CJIB betaalt de schadevergoeding (deels) aan het slachtoffer en probeert vervolgens de kosten te verhalen bij de veroordeelde. Dat lukt vaker niet dan wel. Van het totaal uitgekeerde bedrag (106 miljoen euro) wist het CJIB ruim 33 miljoen euro terug te halen, zo'n 32 procent. Voor zware feiten alleen gaat dit om 20 procent van het bedrag.

'Vorm van beschaving'

Voor slachtoffers en nabestaanden van misdrijven is het bestaan van de voorschotregeling erg belangrijk, zegt Slachtofferhulp Nederland. "Mensen die te maken krijgen met ernstig geweld komen vaak voor hoge kosten te staan, denk aan uitvaartkosten, medische kosten en therapie", vertelt een woordvoerder. "Soms hebben ze fysieke klachten waardoor ze niet of minder kunnen werken. We kennen voorbeelden van zelfstandigen die failliet gaan."

Door de voorschotregeling hoeven 'mensen niet tot het einde der dagen' te wachten op een schadevergoeding. Slachtofferhulp noemt de voorschotregeling 'een vorm van beschaving'. "Dat je mensen helpt die in zo'n moeilijke periode van hun leven verkeren, dat is een prijzenswaardige samenleving. Er voelt niks onrechtvaardiger dan dat iemand jou iets aandoet en jij met de schade blijft zitten. Zeker als je je realiseert dat het CJIB veruit het meeste geld terugvordert."

Bekijk ook

Claim inhoudelijk beoordelen

"De voorschotregeling is voor slachtoffers van gewelds- en zedenmisdrijven de enige manier om de geleden schade vergoed te krijgen", zegt letselschade-advocaat Arlette Schijns. Schijns publiceert ook als wetenschapper over dit thema en deed er promotie-onderzoek naar. Voor de stijging van het bedrag ziet zij twee redenen. Ze noemt de MH17-zaak een 'unicum'. "Dergelijke grote schadebedragen komen nauwelijks voor in het Nederlandse strafproces."

Een andere reden is dat steeds meer strafrechters bereid zijn om een civiele claim van een slachtoffer in het strafproces inhoudelijk te beoordelen. Een uitspraak van de Hoge Raad uit 2019 heeft rechters ervan bewust gemaakt hoe belangrijk het is dat slachtoffers hun schade op een 'eenvoudige en laagdrempelige' manier vergoed krijgen. Eerder wezen ze die vaker af vanwege de 'complexiteit'.

'Blanco cheque'

Een commissie onder leiding van oud-minister van Binnenlandse Zaken Piet Hein Donner presenteerde in 2021 een rapport over het stelsel van schadevergoedingen. Hij concludeerde dat er veel onterechte verschillen in de compensatie zitten, sommige zaken worden bijvoorbeeld (onterecht) afgewezen en naar een civiele rechter verwezen. Daar geldt de voorschotregeling niet.

Ook over de betaalbaarheid van het systeem deed Donner een advies: zo zouden de vergoedingen (ook) in zedenzaken en bij geweldsmisdrijven gemaximeerd moeten worden. Dat voorstel kan op steun rekenen van deskundigen. Een hoogleraar privaatrecht noemde de voorschotregeling bijvoorbeeld 'een door de Staat afgegeven blanco cheque' aan strafrechters.

Bekijk ook

'Schadelast neerleggen bij verzekeraars'

Omdat het gehele bedrag nu voor rekening van de overheid komt, is volgens Schijns de vraag gerechtvaardigd of de compensatie van misdrijfschade niet op een andere manier geregeld moet worden. "Ik heb ervoor gepleit om een deel van de schadelast neer te leggen bij de private verzekeraars", zegt de letselschade-advocaat.

"Als de schadelast deels bij de private markt kan worden neergelegd, is het maximeren van de voorschotregeling zeker een optie. Op die manier wordt de schadelast eerlijker verdeeld tussen de overheid en private partijen", vertelt zij. Onder andere de VVD omarmt dit voorstel in het verkiezingsprogramma. Demissionair minister voor Rechtsbescherming Franc Weerwind besloot afgelopen zomer om de adviezen van Donner niet meer in deze demissionaire kabinetsperiode te behandelen.

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.