CO2 opslaan onder de Noordzee om dichter bij onze klimaatdoelen te komen: er is groen licht voor project Porthos dat tot 15 procent CO2, afkomstig van de Rotterdamse havenindustrie, kan opslaan. Wij vroegen welke vragen jullie hierover hebben.

Emeritus hoogleraar Energie en Duurzaamheid Catrinus Jepma van de Rijksuniversiteit Groningen beantwoordt jullie vragen over Porthos, een initiatief van onder andere de haven van Rotterdam. Het megaproject is volgens het kabinet 'belangrijk voor het behalen van de klimaatdoelen'. Maar sommige milieuorganisaties maken zich zorgen om de veiligheid en effectiviteit.

1. Hoe veilig is de CO2-opslag?

Carbon Capture and Storage (CCS) is een techniek waarbij CO2 in de industrie wordt afgevangen en ondergronds wordt opgeslagen. "Het is behoorlijk veilig", zegt Jepma. Hij volgt het Porthos-project op de voet, maar is er verder niet bij betrokken.

"CO2 is geen giftig, brandbaar of explosief gas", legt hij uit. "Het zit ook gewoon in de lucht die we in- en uitademen. De CO2 wordt opgeslagen in lege gasvelden, zo'n 3 kilometer onder de zeebodem. Het enige waar het door zou kunnen ontsnappen is een boorgat, maar er zijn allerlei maatregelen genomen om dat te voorkomen."

De kans dat er CO2 ontsnapt uit het gasveld is dus ontzettend klein, benadrukt Jepma. Met de transportleidingen ligt dat anders. "Die liggen een stuk minder diep. Mocht CO2 daaruit ontsnappen, dan zal het door de hoge druk als het ware via het water de lucht in worden gespoten. De CO2 vermengt zich dan met de rest van de lucht. Maar dat verwaait normaal gesproken snel."

Wanneer CO2 in de lucht terechtkomt, is het eigenlijk veel veiliger dan aardgas. "Dat kan immers ontbranden als het ontsnapt uit de leidingen. En vergeet niet dat er in ons land al decennia duizenden kilometers aardgasleidingen liggen onder woningen en bedrijven."

2. Wat zijn de (langetermijn)gevolgen van opslag voor de zeebodem en het zeeleven?

Jepma verwacht dat die er nauwelijks zullen zijn. "Die CO2 wordt onder de bodem opgeslagen in van nature gesloten gasvelden en bindt daar geleidelijk aan het gesteente, zodat het van gasvorm in vaste vorm verandert. Als het daar niet uit ontsnapt, dan gebeurt er dus hoogstwaarschijnlijk helemaal niks merkbaars."

Mocht de CO2 zich door een of andere reden wél ophopen en ontsnappen, dan zou dat een risico kunnen vormen. "In theorie zou gelekte CO2 in het zeewater een zekere verzuring met zich mee kunnen brengen, maar of dat serieuze gevolgen met zich meebrengt hangt af van hoe groot de ontsnapte CO2-volumes zijn." Maar de kans dat dat gebeurt is ontzettend klein, benadrukt Jepma nogmaals.

Bron: Hoogleraar Energie en Duurzaamheid Catrinus Jepma (RUG)

3. Waar zijn dergelijke projecten al in de praktijk en wat zijn de resultaten?

"In Noorwegen wordt al 30 jaar CO2 onder de zeebodem opgeslagen. Dat gaat kennelijk zo goed, dat Noorwegen nu ook tegen andere landen heeft gezegd: 'kom maar door met je CO2, dan slaan wij het wel op'."

"Technisch is het goed te doen om CO2, bijvoorbeeld ook via aardgasleidingen die inmiddels buiten gebruik, zijn naar Noorwegen of een ander land grenzend aan de Noordzee te sturen. Ik sluit niet uit dat dat soort ontwikkelingen zich de komende jaren gaan ontvouwen, want er zijn nog veel lege gasvelden in de Noordzee beschikbaar."

4. Weegt deze CO2-opslag op tegen de stikstof die vrijkomt bij aanleg?

De Raad van State heeft recentelijk gezegd dat de stikstof-uitstoot die vrijkomt tijdens de aanleg van het Porthos-project geen noemenswaardig negatief effect heeft op natuurgebieden in de buurt. Jepma: "De hoogste bestuursrechter vond dat effect verwaarloosbaar en vond kennelijk ook dat dit door de Staat voldoende was aangetoond."

"Ik denk dat men denkt: wat we hier winnen in termen van het broeikasprobleem is velen malen groter dan de kennelijk verwaarloosbare schade van stikstof in de omgeving. Met het Porthos-project wordt de komende 15 jaar jaarlijks 2,5 megaton CO2 opgeslagen. Dat is 1,5 procent van de totale CO2-uitstoot in Nederland. Dat is voor Nederlandse begrippen een heel behoorlijke emissiereductie."

"Daarmee wordt bovendien de kans velen malen groter dat we in 2030 kunnen voldoen aan de nationale eis om de CO2-uitstoot met 55 procent te verminderen ten opzichte van het niveau in 1990. Dit zijn dus stevige klappen in het klimaatbeleid die de komende jaren behoorlijk zullen helpen."

5. Wat zijn de grootste uitdagingen bij het afvangen en opslaan van CO2?

Eigenlijk is dat proces precies omgekeerd aan het winnen van gas uit een gasveld, zegt Jepma. Hij legt uit: "De CO2 wordt bij industrieën afgevangen, om daarna via gasleidingen richting de kust te gaan, de zee in, naar een boorplatform met daarop een hele grote compressor toe. Die perst het gas samen tot de juiste druk. Waarna het in een ondergronds gasveld geïnjecteerd kan worden."

De grootste uitdaging is volgens Jepma economisch. "Het transport en de opslag zijn op het totaal redelijk goedkoop, maar aan het afvangen zitten wel wat kosten. Gemiddeld zo'n driekwart van de totale kosten", schat hij.

6. Wat zijn de kosten en wie gaan die betalen?

Jepma weet niet precies hoeveel het hele project gaat kosten, maar hij denkt dat het om enkele miljarden gaat. "Er moeten leidingen en andere faciliteiten worden aangelegd van 60 kilometer lang, deels door de Rotterdamse haven naar de Maasvlakte. Daarvan moet er ook nog 30 kilometer aan leiding in de Noordzee worden gelegd naar waar het lege gasveld is. Dat is een hele operatie."

Hoogleraar Energie-economie Machiel Mulder van de Rijksuniversiteit Groningen kan meer vertellen over het kostenplaatje. "Als de infrastructuur er eenmaal is, wordt het laten afvangen en opslaan van CO2 voor bedrijven goedkoper dan wat zij moeten betalen binnen het Europese Emissiehandelssysteem (ETS)", vertelt hij.

"Binnen dit systeem zijn grote, vervuilende bedrijven verplicht om te betalen voor hun CO2-uitstoot. Daar moeten zij per ton CO2 ongeveer 90 euro betalen. Voor het laten afvangen van CO2 binnen het Porthos-project betalen ze ongeveer 80 euro per ton. Bedrijven hebben dus een financiële prikkel om mee te doen aan dit project."

Ook wijst Mulder op een misvatting rondom subsidies die deelnemende industriebedrijven (Shell, ExxonMobil, Air Liquide en Air Products) zouden krijgen voor deelname aan het Porthos-project. "Veel mensen denken dat zij indirect betalen voor het afvangen van hun CO2-uitstoot. Dat vinden ze onterecht: wat is er gebeurd met 'de vervuiler betaalt'? Maar dit klopt niet."

Hij vervolgt: "De overheid heeft inderdaad toegezegd een subsidie beschikbaar te stellen, maar alléén wanneer de kosten voor deelname aan het project hoger zouden zijn dan de CO2-prijs die binnen het ETS-systeem betaald zou moeten worden. Op dit moment is dat niet zo. Dus nu worden bedrijven juist door de lagere kosten gemotiveerd om mee te doen aan het Porthos-project."

7. Staat het afvangen en opslaan van CO2 een energietransitie in de weg, omdat industrieën door kunnen blijven gaan met uitstoten?

"Tegenstanders zijn inderdaad bang dat dit project het legitimeert om achterover te leunen, en gewoon aardgas en -olie te blijven gebruiken en CO2 te blijven uitstoten. En dat is een niet helemaal onbegrijpelijke angst", zegt hoogleraar Energie en Duurzaamheid Jepma.

"Maar het is belangrijk om te beseffen dat het Porthos-project in principe maar 15 jaar duurt. Dus je moet dit zien als een tijdelijke optie, terwijl ondertussen industrieën verder zullen moeten gaan met het verminderen van hun uitstoot. En daar worden ze ook door verschillende Europese en nationale regelingen toe verplicht."

Het tijdelijke CO2-opslagproject is wel nodig, daar is Jepma van overtuigd. "Anders gaan we de klimaatdoelen van 2030 niet halen. We moeten gewoon snelheid maken, en met deze optie kunnen we een paar grote klappen maken."

8. Zijn er alternatieven om CO2 te hergebruiken of op andere plekken op te slaan?

In plaats van CO2 ondergronds wegstoppen, kun je het inderdaad ook op andere manieren hergebruiken, vertelt Jepma. "Dat gebeurt ook al vrij lang, bijvoorbeeld in de glastuinbouw. CO2 wordt naar kassen gebracht, om daarmee bijvoorbeeld tomaten en komkommers sneller te laten groeien."

Maar de volumes CO2 die je op deze manier kunt hergebruiken, zijn veel kleiner dan de hoeveelheid die straks met het Porthos-project naar zee afgevoerd kan worden, vertelt Jepma. "Het is natuurlijk prima dat een deel zo wordt hergebruikt, maar het zet niet de zoden aan de dijk die we nodig hebben."

Alternatieven om koolstof op andere plekken op te slaan dan onder de zee, zijn er weinig, weet Jepma ook. "Als we net zoveel koolstof willen blijven gebruiken als nu, moeten we daarom een slag maken van 'zwarte koolstof' uit fossiele bronnen naar 'groene koolstof' uit de lucht. Maar dat is heel duur."

"Een andere optie is biomassa. Nu komt 99 procent van onze koolstof die we gebruiken voor de chemie nog uit fossiele bronnen, zoals aardgas en olie. Maar als we koolstof uit de natuur kunnen halen, zonder dat we daarmee de natuur uitputten, krijgen we een gesloten koolstofsysteem dat niet belastend is. Dan voorkom je het hele probleem dat je 'zwarte koolstof' ergens tijdelijk moet gaan opslaan."

De Consumentenbond doet vandaag een oproep in de Tweede Kamer: verlaag de btw op elektriciteit om de energierekening financieel behapbaar te houden. Maar is dat de oplossing? "Tijdelijke pleister."

De energierekening: voor veel mensen is het een grote zorg. Daarom roept de Consumentenbond op om het btw-tarief voor energie van 21 procent naar 9 procent te verlagen.

Hoge rekening profiteert

Dat er iets moet gebeuren is duidelijk, ook volgens energie-expert bij Milieu Centraal Gwen Jansen. Maar het voorstel van de Consumentenbond is volgens haar maar 'een tijdelijke pleister'. Daarbij is het vooral voordelig voor mensen die al veel stroom gebruiken, en niet voor mensen die juist proberen de energierekening laag te houden omdat ze al moeite hebben met betalen.

"Dit voorstel is eigenlijk vooral goed voor de mensen met een hoge energierekening, want die profiteren het meest", vertelt ze. "Maar juist de mensen die het heel hard nodig hebben, maar een lagere energierekening hebben, profiteren minder. Dus wij zijn voorstander van meer structurele maatregelen."

Beter isoleren

Minder btw betalen klinkt als een goed idee, maar houdbaar is het niet volgens Jansen. "Want uiteindelijk gaat die btw weer omhoog, dus je kan beter kijken hoe deze mensen op de langere termijn geholpen kunnen worden."

Maar er zijn volgens de energie-expert wel andere maatregelen die genomen kunnen worden om de energierekening betaalbaar te houden. "Verreweg op één staat het beter isoleren en ventileren van de woningen. Energie die je niet verbruikt hoef je ook niet te betalen. 2 op de 3 woningen zijn nog slecht geïsoleerd en 9 op de 10 slecht geventileerd. Dat zorgt voor veel hogere kosten dan nodig is."

Inzet energiecoaches

Maar volgens Jansen kunnen zogenaamde energiecoaches ook een groot verschil maken. Dat terwijl in bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam de huis-aan-huisbezoeken met de energiecoaches worden stopgezet. "Uit onderzoek van TNO blijkt heel duidelijk dat energiecoaches, heel goed werk leveren en dat zij de maatschappelijke kosten ook op termijn heel erg laag kunnen houden. Ook voor de gezondheid van heel Nederland is dat goed."

Het is een laagdrempelige manier om mensen te helpen, zegt Jansen. "Je ziet dat heel veel energiehulp mensen nog niet bereikt. De deuren blijven dicht, vooral bij mensen die de energierekening niet kunnen betalen. Daar is schaamte en wantrouwen. Hoe kom je daar wel binnen? Door heel dicht bij deze mensen te staan." Volgens de experts is dat het geval met energiecoaches. "Die werken ook vaak met vrijwilligers uit de buurt, die wel binnenkomen bij deze mensen."

Radiatorfolie, douchetimers en tochtstrips

Claar Wachter is zo'n energiecoach bij organisatie !WOON die bewoners in Amsterdam bijstaat. Zij weet precies waar ze op moet letten als ze bij mensen over de vloer komt, en heeft een aantal trucjes die ze altijd aanbeveelt. Bijvoorbeeld een timer voor in de douche: "Na 5 minuten geeft die een geluid als een sirene." Of folie achter de verwarming: "Dat zorgt dat je niet de buitenmuur verwarmt, maar dat alles binnen blijft."

En zo kan ze nog even verder gaan: tochtstrips, de instellingen van de cv-ketel en zelfs de brievenbus komen aan bod bij haar huisbezoeken. Daar ziet ze ook wat de hoge rekening met mensen kan doen. "Ik kom ook wel bij mensen die hun verwarming niet aan durven te zetten vanwege de energierekening. Dat is ook niet goed voor de gezondheid."

'Het is altijd zinvol'

Het werk van Claar wordt gewaardeerd door de mensen die het nodig hebben. "Mensen zijn blij als ik uitleg hoe de verwarming werkt: dat je niet de radiatoren aan en uit moet doen, maar de thermostaat moet gebruiken. Of mijn uitleg over de radiatorfolie of over ventileren. Het is altijd zinvol, ook als het alleen is om mensen gerust te stellen dat ze het meeste goed doen."

Een lagere btw is volgens Claar helemaal niet zo'n slecht idee. "Er zit nu wel heel veel belasting op voor de consument, dus ik ben het wel eens met de redenatie." Verder is de energiecoach het met Milieu Centraal eens dat goede isolatie in woningen de meest duurzame oplossing is. "Dat scheelt enorm."

Investeren in energiehulp

Helemaal tegen het idee van de Consumentenbond is Jansen van Milieu Centraal overigens niet. "Elke poging om te zorgen dat die energierekening betaalbaar wordt, is hartstikke goed want het is heel erg nodig. Maar", gaat ze verder, "wij denken dat er een betere maatregel is."

"Wij zijn er groot voorstander van dat het energiehulp-werkveld eigenlijk versterkt wordt om hun werk nog beter te kunnen doen. Dat ze de tools krijgen, de content, de kennis om de mensen ook structureel te kunnen helpen", sluit ze af.