Het Openbaar Ministerie (OM) en nabestaanden hebben steeds meer last van complotdenkers en burgerspeurders. Zij bemoeien zich er ongevraagd mee en verspreiden desinformatie. Daarmee verstoren ze het onderzoek en kwetsen ze betrokkenen, zegt justitie.

Het OM ziet het inmiddels in meerdere zaken voorbij komen: mensen die complotten zien in tragische gebeurtenissen en desinformatie verspreiden. Zeker als er sprake is van het overlijden van kinderen, vertelt Michiel Zwinkels, hoofdofficier van justitie in Den Haag. "Dat wordt vaak gekoppeld aan theorieën over satanisch kindermisbruik."

'Veel politiecapaciteit naartoe'

Het gebeurde bij de vermissing van de Limburgse Gino, waar complottheorieën al snel de ronde deden. Toch kunnen meldingen niet zomaar terzijde worden geschoven in zo'n zaak, zegt Zwinkels. "Al die signalen zullen we toch in eerste instantie serieus moeten nemen, omdat je niets over het hoofd wilt zien. Maar eigenlijk moeten we ook vrij vaak daarna constateren dat het op niets gebaseerd is. Uiteindelijk gaat daar veel politiecapaciteit naar toe."

Het publiek kan vaak een goede hulp zijn bij het oplossen van feiten, benadrukt de hoofdofficier. "Door internet gaan steeds meer mensen zich met de zaak bemoeien en eigen theorieën ontwikkelen." Maar heb je gedachten bij een zaak, meld het dan bij de politie. "Zodat die daar professioneel mee om kunnen gaan".

Slachtofferschap kapen

Voor nabestaanden is het heel frustrerend, zegt Zwinkels. Zij komen slecht toe aan het verwerken van hun verdriet. "Omdat ze zich ook moeten bezighouden met anderen die het verdriet lijken te kapen." Zo stonden pas 2 moeders tegenover elkaar in de rechtbank. De ene was haar dochter verloren, de ander zocht hier meer achter. Van de rechter moest zij alle social media-berichten verwijderen.

Hij zag het ook in de zaak Bodegraven. "Dat heeft veel impact gehad." Een groep complotdenkers legde er een tijd geleden bloemen op graven van kinderen. Zij geloofden namelijk in het complot dat de kinderen het slachtoffer zouden zijn van een zogenaamd kindermisbruiknetwerk in de gemeente. "Dat heeft ook die nabestaanden heel veel pijn gedaan."

'Oproep tot geweld niet vrijblijvend'

Een zorgelijke ontwikkeling, noemt Zwinkels het dat mensen online bedreigen en daarbij soms ook oproepen tot het plegen van geweld. "En dat er dan mensen zijn die in de fysieke wereld dit daadwerkelijk doen", zegt hij. "Dat zien we onder andere in huisbezoeken die ministers krijgen."

Hij haalt ook een zaak aan van een man die geïnspireerd raakte door een Telegram-kanaal om een aanslag te plegen op premier Mark Rutte. "Hij had gehoor gegeven aan een oproep om 'op te te staan' en heeft geprobeerd wapens aan te schaffen." Zo gevaarlijk is het, waarschuwt de hoofdofficier. "Het is niet vrijblijvend als je mensen oproept om geweld te gebruiken, er zijn mensen die dat echt gaan doen."

Grens van wat je mag zeggen

In de zaak in Bodegraven werden uiteindelijk 3 mannen veroordeeld. "Die mensen hebben we vervolgd voor opruiing tot geweld en bedreiging", vertelt Zwinkels. "Je mag veel denken in Nederland, je mag veel zeggen. Behalve als je een grens overgaat waarin je oproept tot geweld of zelf geweld gebruikt. Dan komt strafrecht in beeld."

Zo veroordeelde de politierechter een man die in januari 2022 met een brandende fakkel voor het huis van D66-leider Sigrid Kaag stond. In Groningen kwamen 2 mannen voor de rechter die bij een journalist een brandbom naar binnen hadden gegooid. Beiden kregen een celstraf.

Geen gedachten, maar handelen beïnvloeden

"Naast het straffen van deze mensen hebben we ook geprobeerd met voorwaarden een gedragswijziging te krijgen", vertelt Zwinkels. Het gaat dan bijvoorbeeld om locatie- en contactverboden. "Als ze zich daar niet aan houden, kunnen ze ook daar weer voor worden vervolgd."

Toch duikt de man die bij Kaag voor de deur stond nog op, ook bij andere politici. "Het strafrecht is nooit een oplossing voor alle problemen", zegt de hoofdofficier. "Met strafrecht kunnen we ook niet iemands gedachten beïnvloeden. Wat we wel proberen is het handelen van iemand te beïnvloeden."

'Grote groep zag in dat ze te ver gingen'

Van de mensen die voor de rechter belandden, zag een grote groep wel in dat ze te ver waren gegaan, zegt Zwinkels. "Met name mensen die veel op internet zaten tijdens corona zeggen: 'Ik ben meegezogen in een bepaald gedachtengoed.'" Zij kwamen alleen maar met gelijkgestemden in aanraking.

Het zijn vaak meelopers van de mensen die de complotten geloven, een diep wantrouwen voelen richting de overheid en die boodschap uitzenden. "Met name bij hen (meelopers, red.) zie je dat ze bij de rechter tot het besef komen dat ze over de grens zijn gegaan, maar dat geldt niet voor iedereen", zegt Zwinkels.

Volhardende groep

Aan de andere kant ziet de hoofdofficier een groep die volhardt in hun standpunten. "Die zijn lastiger te bereiken." Hij herhaalt dat het niet de bedoeling is om iemands ideeën te beïnvloeden. Maar zijn zorg zit wel met name bij deze groep die blijven volharden in dat wantrouwen.

"En vanuit daar alles benaderen", legt hij uit. "Dan krijg je polarisatie die je terugziet in het maatschappelijk debat en vanuit polarisatie zie je dat de stap naar opruien tot geweld en het zelf gebruiken van geweld en bedreigen van mensen een kleine stap is. En daar zit mijn zorg."

Er is al één Nederlander aan overleden en twee andere zijn erdoor in het ziekenhuis beland: namaak oxycodon-pillen. Vaak worden ze online gekocht, zonder recept. "Je weet niet wat je koopt."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."