Bedenk je eigen complottheorie

Complottheorieën komen in allerlei soorten en maten voor. Vaak hebben ze ook veel kenmerken gemeen. EenVandaag sprak met deskundigen en zette een aantal regels op een rijtje.

Kies een gebeurtenis die veel impact heeft

Complottheorieën zie je namelijk veel terug bij situaties die mensen bedreigend of angstig vinden, legt sociaal psycholoog aan de VU Jan Willem van Prooijen uit: ‘Mensen willen grote oorzaken vinden voor grote gevolgen. Denk aan een aanslag, die veel te weeg brengt en een land dat in rep en roer is. Sommige mensen kunnen niet bevatten dat dit alles gedaan is door enkel drie terroristen met een machinegeweer. Er moet iets achter zitten. Het complot wordt vaak gezocht bij de macht of in ideologische sferen.’

Zoek naar ‘opvallende’ details of ‘verdachte’ omstandigheden die niet direct verklaard kunnen worden door de autoriteiten

Na de aanslagen op Charlie Hebdo waren er bijvoorbeeld foto’s te zien van de vluchtauto van de daders. Het leek alsof de achteruitkijkspiegels steeds een andere kleur hadden. Volgens complotsites was dat omdat de geheime diensten meerdere auto’s gebruikten, om de aanslag in scene te zetten en de schuld te geven aan moslimextremisten. Andere vragen: waarom was er zo weinig verkeer op straat? En waarom zijn er zoveel foto’s van? Een onlogische reeks ‘verdachte’ gebeurtenissen krijgt door de theorie een logische verklaring: het is in scene gezet.

Kies een partij uit die er in het geheim achter zit. Liefst één die gewantrouwd wordt.

Als er al wantrouwen bestaat is de kans dat de theorie geloofd wordt groter, legt Van Prooijen uit. Tegenstanders zijn vaak de overheid, de farmaceutische industrie of de media. Stef Aupers: hoogleraar mediacultuur aan de universiteit van Leuven: ‘Voor de jaren zestig ging het bij complottheorieën vaak om de ‘exotische ander’: bijvoorbeeld de joden, moslims, of de communisten. Nu richten de theorieën zich vooral op de eigen instituties.’ Wat ook vaak voorkomt is het idee van verschillende partijen die samenwerken in het complot: een coalitie, waarin alles samenkomt. Aupers: ‘De moord op Kennedy is daar een goed voorbeeld. Daar werden de FBI, CIA en Fidel Castro bij gehaald.’

Een andere optie: kies voor geheimzinnig genootschap

Het voordeel: omdat er zo weinig over dit soort groepen bekend is, kun dit zelf gaan inkleuren. En dat gebeurt ook uitgebreid in complottheorieën, legt Stef Aupers uit. Een voorbeeld: de Illuminati: ‘Dat is de parapluterm geworden waar iedereen van alles aan ophangt. Zo zijn er orthodoxe christenen die het zien als een satanistische club die met heidense symboliek gelovigen wil wegtrekken bij de kerk. Er zijn neomarxisten die het zien als losgeslagen kapitalisten, die alles bepalen. En er zijn ook weer mensen die geloven dat de illuminati tot mens getransformeerde reptielachtige aliens zijn.’

Zoek bewijzen die de theorie ondersteunen

Je moet je theorie geloofwaardig maken. De beste manier is om je uitspraken te baseren op wetenschappelijke autoriteit, laat het onderzoek van Aupers zien. Hij legt uit: ‘Je gebruikt de autoriteit, de methodiek, het verhaal en de taal van de wetenschap in je verhaal om je eigen overtuigingen geloofwaardig te maken naar anderen.’ Hiermee maak je ook echt het verschil: je kunt nu zeggen: dit is geen geloof, dit is bewezen.

Maak je tegenstanders ongeloofwaardig

Srgumenten die je complottheorie onderuit halen leg je terzijde of haal je onderuit. Jan Willem van Prooijen: ‘Als je met iemand in discussie gaat die gelooft dat 9/11 een complot was, krijg je het ene na het andere argument om de oren. Maar als je goed kijkt zie dat complotdenkers selectief omgaan met hun ‘bewijs’. Ze gaan semiwetenschappelijk te werk, nemen alleen de feiten en beweringen mee die de theorie ondersteunen. Dan wordt er een expert aangehaald die zegt dat de torens van het World Trade Center nooit hadden kunnen instorten na de inslag van het vliegtuig bij 9/11. Die wordt omarmt. Een expert die zegt dat het gebouw wel ingestort kan zijn, wordt incompetent genoemd of is onderdeel van het complot.’

Probeer het geloofwaardig te houden

Het moet wel enigszins voorstelbaar zijn. Dat Elvis nog leeft is niet iets dat veel mensen geloven, zegt Van Prooijen. ‘Maar een theorie over de farmaceutische industrie die toch al met veel wantrouwen te maken heeft gaat in er in als zoete koek.’ Toch bestaan er ook veel bizarre complottheorieën, bijvoorbeeld de theorie dat de aarde eigenlijk plat is of het idee dat onze wereldleiders in het echt getransformeerde reptielachtige aliens zijn. Ook hiervoor is veel aandacht op verschillende websites en fora online. Maar of mensen ze ook echt geloven? Daar plaatst Aupers vraagtekens bij. ‘Echte believers van complottheorieën, dat is vaak maar een klein deel. Anderen houden het voor mogelijk. De theorieën zijn vaak populair, omdat mensen twijfelen. Je weet niet zeker dat Hillary Clinton niet eigenlijk een reptiel is.’

Complot or not? EenVandaag staat in een zomerserie stil bij complotten die bewezen zijn en onbewezen complottheorieën. Meer weten? Kijk op onze subsite voor alle video’s, een tijdlijn en extra informatie.