'Klem tussen balie en beleid' heet het rapport van de Tweede Kamercommissie die onderzocht waarom het zo vaak fout gaat bij uitvoeringsorganisaties als de Belastingdienst, het UWV en het CBR.

De commissie, onder voorzitterschap van VVD-Kamerlid André Bosman, stelt dat burgers in de knel komen door slechte samenwerking tussen het kabinet, de Tweede Kamer en de uitvoeringsorganisaties. Er is te weinig onderling vertrouwen, te weinig interesse en te weinig kennis in elkaars werkzaamheden, staat in het rapport.

'Gruwelijk mis'

"Voor het overgrote deel gaat het goed, maar soms gaat het ook gruwelijk mis", zei Bosman bij de presentatie van het rapport. "Dan komen mensen vreselijk in de knel. We concluderen ook dat de uitvoeringsorganisaties zelf niet, of te beperkt in staat zijn om deze mensen te helpen. De wetgeving voor mensen is soms abacadabra en aan de balie is weinig persoonlijk contact meer mogelijk."

Een van de organisaties die door de commissie onder de loep is genomen is het CBR, het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen. Enkele jaren geleden ontstonden er problemen voor 75-plussers die hun rijbewijs wilden verlengen. Er ontstond een wachtlijst door een tekort aan keuringsartsen en problemen met een nieuw ict-systeem. Veel mensen kwamen daardoor maandenlang zonder rijbewijs te zitten. In de Tweede Kamer werd er meerdere keren over de problemen bij het CBR gedebatteerd.

Hand in eigen boezem

Voormalig D66-politicus Alexander Pechtold is nu directeur van het CBR en herkent de analyse van de Commissie-Bosman: "Ik denk dat we te veel wetten, te veel regels op elkaar hebben gestapeld. Dat er vanuit de politiek -en daar ben ik zelf mede schuldig aan geweest- vaak met goede bedoelingen, als er problemen waren, meegestuurd is. Ik merk nu zelf hoe moeilijk het dan is om aan de ene kant aan de wens van de politiek tegemoet te komen en het aan de andere kant ook nog uitvoerbaar te houden en niet te verzuipen in de regeltjes."

De commissie-Bosman vindt dat uitvoeringsorganisaties hulp op maat moeten leveren en tegenspraak moeten bieden wanneer een ministerie onwerkbare voorstellen doet. "Help de samenleving, in plaats van de minister", zegt Bosman.

Lees ook

• 

  'Tweede Kamer mede verantwoordelijk voor problemen bij Belastingdienst, CBR en UWV'

  • 05-11-2020

Omslag bij CBR

Pechtold zegt dat het CBR daar al mee bezig is. Zijn organisatie kampt nu weer met wachtlijsten vanwege corona. Samen met hun klanten zoekt de organisatie naar een oplossing daarvoor. "De afgelopen dagen zijn we met 20 jongeren in gesprek gegaan om te zeggen: 'Wij hebben allemaal ideeën, maar we gaan ze eerst toch eens bij jullie testen voordat we ze zelf briljant gaan vinden'", vertelt Pechtold.

Volgens Pechtold heeft het CBR inmiddels een omslag gemaakt. "Wij hebben gezegd dat we 180 graden moeten draaien: we zijn een dienstverlener. Als je vanuit Den Haag naar de wet- en regelgeving kijkt, kijk je anders naar de samenleving, dan wanneer je vanuit de mensen en hun wensen bedenkt hoe het voor hun handig is."

Lees ook

• 

  Is de toeslagenaffaire een gevolg van slechte communicatie tussen de top en de werkvloer? 'Bij complexe wetten gaat het van begin tot eind fout'

  • 25-11-2020

Tweede Kamer is zwaartepunt

Ook departementen gaan niet vrijuit in het rapport. De commissie verwijt ministeries dat signalen niet altijd worden opgepakt. Als dat wel gebeurt, bereikt die informatie niet altijd de Kamer omdat een minister erdoor in de problemen kan komen.

Maar het zwaartepunt en de verantwoordelijkheid ligt bij de leden van de Tweede Kamer, aldus de commissie. De Kamer moet zich beter informeren en meer kennis vergaren. Het advies van commissievoorzitter Bosman aan zijn collega's: "Toon interesse en praat met burgers en met de uitvoering. Controleer of een wetsvoorstel uitvoerbaar is en houd de menselijke maat in het oog."

Instanties laten reageren op haalbaarheid moties

CBR-directeur Pechtold is het daarmee eens. Hij heeft ook nog een tip voor de Tweede Kamer: ga anders om met moties.

"Als die moties echt invloed hebben op de uitvoering, zou je ook kunnen zeggen, dat er, voordat er over gestemd wordt, twee weken gewacht wordt. In die tijd krijgt een uitvoeringsorganisatie als het UWV of het CBR de kans om te zeggen: 'Kan dit eigenlijk wel en wat zijn de gevolgen ervan voor bijvoorbeeld wachttijden of bepaalde doelgroepen?'"

Luisteren

Alexander Pechtold en Joost Vullings in EenVandaag

Terwijl Nederlandse kassen volstromen met Bulgaarse arbeidsmigranten, kampen plattelandsgebieden in Bulgarije met de gevolgen. Ouders gaan weg om te werken: "Als dit zo doorgaat is er een hele generatie kinderen die wordt achtergelaten."

Bulgarije heeft een van de sterkst krimpende bevolkingen in Europa. Veel mensen trekken weg naar West-Europa, voor een salaris dat soms wel drie keer hoger is dan in hun thuisland.

Skypekinderen

Het wegtrekken van arbeidskrachten heeft economische gevolgen, maar ook sociale, ziet onderzoeker Mariya Paskaleva. Ze deed onderzoek naar de impact van arbeidsmigratie op Bulgarije en maakt zich zorgen.

"Als deze ontwikkeling zo doorgaat, is er een hele generatie kinderen die door hun ouders wordt achtergelaten", vertelt ze. Vooral in Bulgaarse dorpen op het platteland gebeurt dat. Paskaleva noemt deze groep 'Skypekinderen', omdat ze hun ouders vooral via videobellen zien.

'Aan hun lot overgelaten'

De cijfers liegen er niet om: "25 procent van de kinderen wordt hun ouders achtergelaten. Daarvan werkt ten minste één ouder in het buitenland." In het beste scenario groeien de kinderen dan op bij hun opa en oma. Toch worden ze in sommige gevallen echt aan hun lot overgelaten, weet de onderzoeker.

Een van de dorpen die vanwege arbeidsmigratie leegloopt is Banitsa. Het dorp ligt op zo'n twee uur rijden van de drukke hoofdstad Sofia, maar tekent zich door straten met leegstaande huizen en auto's waar lange tijd niemand gebruik van heeft gemaakt.

Bekijk ook

• 

  Vermoeide kinderen en vochtige kelders: grote zorgen om leefomstandigheden Bulgaarse arbeidsmigranten in Zaandam

  • 18-06-2024

Lege straten, vervallen huizen

Marco woont in het dorp en heeft veel mensen zien vertrekken. De huizen van zijn buren zijn vervallen. "Hier is de hele straat nauwelijks nog bewoond", vertelt hij. Zelf is hij na 8 maanden in Spanje te hebben gewerkt teruggekomen met zijn echtgenote. "We hebben bijna alles opzij kunnen zetten en konden toen een huis kopen, dat we zelf hebben opgeknapt."

De ouders van zijn 15-jarige neefje Ventislav werken ook in West-Europa. Zijn neefje is zelf, zodra hij wat ouder is, ook van plan om te vertrekken. "Ik oefen op mijn Engels en wil zodra ik 18 jaar ben net als mijn vader naar het Verenigd Koninkrijk. Dan kan je vijf keer zo veel verdienen als hier in Bulgarije."

'Iedereen wil hier weg'

Jirgina loopt met haar dochtertje Theodora terug van school naar huis. Haar echtgenoot is in Zwitserland aan het werk in de landbouw. Ze gaat zelf waarschijnlijk ook, richting de zomer, om wat extra geld te verdienen.

"Iedereen wil hier weg", vertelt ze. "In de zomer is hier bijna niemand. Dan is iedereen in andere landen aan het werk om geld te verdienen."

Grootouders hebben geen controle

De schooldirectrice van de plaatselijke school in Banitsa, Temenuzhka Tomchovksa, maakt zich grote zorgen. Ze merkt de effecten van het feit dat veel ouders het grootste deel van het jaar ver van hun kinderen zijn.

"De grootouders hebben minder controle over de kinderen en dat merk je. Een kind hoort bij de ouders op te groeien. Soms zijn er geen grootouders, en worden ze voor lange tijd alleen gelaten."

Bekijk ook

• 

  24 uur beschikbaar moeten zijn, maar minder dan minimumloon krijgen: buitenlandse zorgverleners worden uitgebuit door Nederlandse zorgbureaus

  • 11-10-2024

'Overheid moet ingrijpen'

"Het is een paradox, want hun ouders werken in het buitenland om geld te verdienen. Het is óf economische steun óf negatieve sociale impact op hun kinderen. Denk aan depressie, het gebruik van drugs of eerder school verlaten om te gaan werken", zegt econoom Paskaleva.

Ze maakt zich zorgen om haar land: "Als de overheid niet ingrijpt, heeft dit vergaande gevolgen voor onze economie en het leven van de kinderen die hier opgroeien"

Lithium, uranium en kobalt zijn onmisbaar voor batterijen, elektrische auto's en medisch apparatuur. Wereldwijd groeit de vraag naar kritieke grondstoffen en dus zoeken meer landen naar manieren om toegang ertoe te krijgen.

Voor veel producten die we dagelijks gebruiken, zijn kritieke grondstoffen nodig. En omdat ze nog meer nodig zullen zijn voor de energietransitie en defensie, groeit de vraag naar deze mineralen en metalen die verstopt zitten in de aardbodem hard.

'Van economisch of militair belang'

"Deze grondstoffen worden kritiek genoemd, omdat ze essentieel zijn voor het maken van producten die van economisch- of militaire belang zijn", vertelt strategisch adviseur bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS), Jeff Amrish Ritoe.

"Dat is waarom Amerika, Europa en China de toegang tot deze grondstoffen willen veiligstellen. Ze weten dat kritieke grondstoffen heel belangrijk zijn voor hun industrieën en eindconsumenten", legt hij uit. Ritoe is een expert op het gebied van dit soort stoffen.

Lijsten van kritieke grondstoffen

De Europese Unie en Verenigde Staten hebben allebei apart een lijst opgesteld waarop 30 tot 40 grondstoffen staan die zij beschouwen als kritiek. Op de lijst van de Europese Unie staan bijvoorbeeld kobalt en nikkel.

Als er een risico is voor de toelevering van bepaalde grondstoffen, komen die op deze lijsten te staan, weet René Kleijn, hoogleraar industriële ecologie aan de Universiteit Leiden. "Als er bijvoorbeeld maar één land is wat ze produceert, of als er maar één raffinaderij in de wereld is, dan is een grondstof al snel kritiek."

Bekijk ook

• 

  Waarom een overeenkomst over grondstoffen voordelig is voor Oekraïne én de Verenigde Staten

  • 26-02-2025

Steeds meer belangrijke materialen

Kleijn merkt op dat de laatste tijd steeds meer materialen worden toegevoegd aan de lijst van kritieke grondstoffen. "Iedere paar jaar worden deze lijsten aangepast. Als je er langer over nadenkt, dan blijken best wel veel materialen dan toch ergens belangrijk te zijn in de economie."

En dat heeft bijvoorbeeld te maken met de energietransitie, weet de hoogleraar. "We gaan toe naar een systeem waarin we heel veel investeren in windmolens, elektrische auto's, etcetera."

Geopolitieke spanningen

"En kijk je naar hoe de wereld zich op geopolitiek vlak ontwikkelt, dan zie je ook dat er steeds meer zorgen zijn over de continue levering van die grondstoffen", gaat Kleijn verder.

"Door geopolitieke spanningen en handelsbarrières kan een partij besluiten om de handel in grondstoffen tijdelijk tegen te houden. Het wordt daarom steeds minder vanzelfsprekend dat je altijd maar kan beschikken over grondstoffen."

Wanneer raken kritieke grondstoffen op?

Recyclen niet aantrekkelijk

Daarbij is het ook belangrijk om te beseffen dat er niet een oneindige voorraad aan kritieke grondstoffen is. "In principe kun je kritieke grondstoffen niet kwijtraken, zoals je olie en gas kwijtraakt nadat je het verbrandt. Een metaal kun je telkens opnieuw voor een andere toepassing gebruiken. Maar de geconcentreerde voorraden in de grond, die raken op de lange termijn wel op", legt Kleijn uit.

De kritieke grondstoffen kunnen wel gerecycled worden en bij waardevolle materialen zoals koper gebeurt dat ook. "Maar bijvoorbeeld in je telefoon zitten veel verschillende stoffen, in kleine hoeveelheden. Economisch is het dan niet zo aantrekkelijk om die te recyclen."

Vervuilend en gevaarlijk

"Ook is het economisch niet aantrekkelijk, omdat grondstoffen op grote schaal worden gewonnen op plekken waar de neveneffecten op mens en milieu niet worden meegenomen", gaat Kleijn verder.

"Het is vervuilend en gevaarlijk om ze eruit te halen. Dat verklaart ook waarom we in Europa weinig mijnbouw hebben. Mijnen is een business, dus je doet het in principe op de plek waar het het goedkoopst is."

Zijn kritieke grondstoffen helemaal niet in Europese bodem aanwezig?

Vrije wereldmarkt en contracten

"Voor sommige materialen sluiten leveranciers en afnemers langetermijncontracten af. Voor ijzer bijvoorbeeld", legt Kleijn uit. "Maar andere, kleinere materialen, worden gewoon beschikbaar op de spotmarket. Als een afnemer bijvoorbeeld 100 kilo kobalt wil kopen, dan hangt daar gewoon een prijskaartje aan vast dat afhankelijk is van vraag en aanbod."

De contracten garanderen overigens ook niet met 100 procent zekerheid de toevoer van grondstoffen, zegt Kleijn. "Die contracten zijn geldig tot de kogels in het rondvliegen, laten we maar zeggen. Als er echt iets gebeurt, kan de situatie weer veranderen. Net zoals de EU een strategisch partnerschap over grondstoffen heeft met Oekraïne, maar de VS daar nu toch ook dwars doorheen lijkt te komen."

Conflicten over grondstoffen is niets nieuws

Conflicten waarin grondstoffen een rol spelen, zijn "zo oud als de weg naar Rome", zegt Ritoe. Hij noemt Operatie Barbarossa, de aanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie in 1941, die mede bedoeld was om genoeg grondstoffen veilig te stellen voor de verdere oorlogsvoering. "Een treffend voorbeeld, omdat de grondstoffen in Oekraïense bodem waar nu over wordt onderhandeld toen dus ook al onderdeel uitmaakten van een oorlog."

Ondanks dat er altijd conflicten zijn geweest rondom grondstoffen, bestond er de afgelopen decennia een zekere stabiliteit, legt Kleijn uit. "Lange tijd hadden de machtsblokken waarin de wereld is verdeeld er vrede mee dat er vrije handel in grondstoffen was. Er waren geschreven en ongeschreven afspraken dat iedereen grondstoffen kon kopen als ze dat wilden."

Klopt het dat de strijd om grondstoffen leidt tot 3 machtsblokken: Amerika, Rusland en China?

Geopolitieke ontwikkelingen wakkeren gevecht aan

"De stabiliteit die er lange tijd was, verdwijnt nu steeds meer," vervolgt Kleijn. "Dat besef drong door tijdens de coronapandemie, toen grondstoffen niet meer vanzelfsprekend geleverd konden worden. Daarna kwam de oorlog in Oekraïne, waardoor Europa zich realiseerde hoe afhankelijk het was van Russisch gas. En nu, met Trump aan de macht, wordt duidelijk dat het ieder voor zich is."

"Alle grote machtsblokken proberen grondstoffen veilig te stellen. De geopolitieke ontwikkelingen wakkert het gevecht over de grondstoffen aan", denkt hij. "Wat er op dit moment gebeurt, is dat de drie machtsblokken Europa, Amerika en China allemaal zoveel mogelijk hun vlag proberen te planten om kritieke grondstoffen voor zichzelf veilig te stellen", vult Ritoe aan. "Of dat nu is voor de eigen industrie, eigen consumenten, veiligheid of duurzaamheid."

Europa en Rusland

Europa is hierin geen uitzondering. In de zogenoemde Critical Raw Materials Act heeft de EU vastgelegd dat 15 procent van de kritieke grondstoffen uit Europese bodem zou moeten komen. De rest probeert ze te krijgen uit andere landen. Zo heeft het deals gesloten met Chili, Namibië en Australië. "En voordat Rusland Oekraïne binnenviel, sloot de EU ook een partnerschap met Oekraïne over grondstoffen", weet Kleijn. "Die overeenkomst is vergelijkbaar met de deal die de VS nu maken: wij steunen jullie, en in ruil daarvoor zijn wij jullie preferred customer voor de levering van grondstoffen."

Rusland speelt een iets andere rol in de strijd om grondstoffen, zegt Ritoe. "Net als Europa, Amerika en China wil het toegang tot grondstoffen, maar het is vooral een producent in plaats van afnemer. Rusland heeft namelijk een kleinere interne markt, dus het aantal consumenten is kleiner."

Bekijk ook

• 

  Zeldzame grondstoffen uit Europese bodem halen? Ook in Nederland kan dat, met lithium: 'Mogelijk genoeg voor alle elektrische auto's'

  • 28-03-2023

China als leider

China is op dit moment de grootste leverancier wat betreft kritieke grondstoffen. "Het is niet zo dat China extreem veel grondstoffen in de eigen grond heeft", vervolgt Kleijn. "Een deel van de grondstoffen komt bijvoorbeeld uit Myanmar, maar het is China die het mijnen daar coördineert."

"En ook Amerikanen verschepen grondstoffen die gewonnen zijn naar China", gaat hij verder. "Dit doen ze omdat ze daar de industrie hebben om grondstoffen te verwerken tot materialen waar je wat mee kan. China heeft dus bedacht dat ze leidend wil zijn in de grondstoffenketen, en heeft hier veel in geïnvesteerd."

'Ze hebben bijna niemand nodig'

"Zij zitten eigenlijk in de hele keten", vult Ritoe aan over de rol van China. "Ze hebben belangen in de mijnbouw, zijn de grootste verwerker van de grondstoffen die daar gewonnen worden, en hebben fabrieken waar de verwerkte grondstoffen worden gebruikt om componenten en onderdelen te maken voor eindproducten."

Neem als voorbeeld batterijen: "China houdt zich bezig met het mijnen van lithium en kobalt, verwerkt die grondstoffen tot bruikbare chemische materialen, maakt daar vervolgens in eigen fabrieken componenten voor batterijen van, en uiteindelijk ook batterijcellen, baterrijpacks en elektrische auto's. Op de grondstofproducerende landen na, hebben ze daar eigenlijk niemand bij nodig", vertelt Ritoe.

'Iedereen haalt alles uit de kast'

"Tot nu toe is de strijd om grondstoffen gelukkig nog niet uitgelopen op een gewapend conflict", zegt Ritoe, "maar het gaat wel drukker worden. Iedereen haalt alles uit de kast om partijen aan zich te binden. Waarbij de Chinezen het snelst en efficiënt opereren, omdat ze duidelijk zijn in wat ze te bieden hebben."

"China biedt goedkope leningen aan en grote afnamecontracten. Daarbovenop brengt het land technologie en expertise met zich mee en bouwt het fabrieken in landen die rijk zijn aan grondstoffen. Hiermee krijgen die landen de kans om meer waarde in eigen land toe te voegen. Dat is natuurlijk veel aantrekkelijker dan zaken doen met 27 lidstaten, waar iedere lidstaat iets anders aanbiedt."

Achterstand inhalen

Europa kan de achterstand op China nog wel inhalen, denkt hij. "Maar dan moet er wel snel een duidelijk verhaal zijn. De Europese Commissie heeft net een Clean Industrial Deal - de opvolger van de Green Deal - gepubliceerd, een plan om de Europese industrie te verduurzamen en minder afhankelijk te maken van fossiele brandstoffen.

"Maar ik zou daaraan willen toevoegen dat de focus niet alleen moet liggen op de toegang tot grondstoffen, maar ook tegelijkertijd op het snel opzetten van een eigen verwerkingsindustrie, zodat grondstoffen niet altijd eerst langs China hoeven", zegt Ritoe tot slot.

Bekijk ook

• 

  Hoe nieuwe lithiummijn in Servië Europa kan helpen los te komen van China: 'Potentie om grote reserve te brengen'

  • 27-08-2024