Ze zijn hard nodig voor bestraling van kanker: medische isotopen. Maar er is een tekort aan omdat de kernreactor in Petten weer stil ligt. En dat gaat al 20 jaar zo. Er wordt aan oplossingen gewerkt, maar erg snel gaat het niet.

De reactor in Petten produceert medische isotopen. Dat zijn radioactieve stoffen die onmisbaar zijn bij het opsporen en behandelen van kanker. Stopt de reactor met produceren, dan levert dit een tekort op aan isotopen, met soms grote gevolgen voor de patiënt.

Grote impact, weinig gedaan

De reactor was vorige maand 4 dagen stilgelegd voor klein onderhoud, maar is op 21 januari niet meer opgestart nadat de lekkage in een kelder was ontdekt. Het is bepaald niet de eerste keer dat de reactor stil staat. In 2002 kwamen de eerste waarschuwingen over dreigende tekorten van isotopen, de eerste, maar zeker niet de laatste.

"We waarschuwen hier al zo lang over maar een oplossing is niet. In 2017 nog is er een groot rapport van het RIVM geweest, waarin duidelijk naar voren kwam hoe groot de impact is als deze sector uitvalt. Er is nog weinig gedaan. Ik word daar best wel moedeloos van", zegt Marcel Stokker, nucleair geneeskundige van het Antoni van Leeuwenhoek-ziekenhuis.

Een tekort aan isotopen is slecht nieuws

Het stilliggen van de nucleaire reactor Petten treft mogelijk honderden kankerpatiënten. Naast het behandelen van uitgezaaide kanker zorgt de reactor ook voor isotopen die gebruikt worden bij scans, die bijvoorbeeld hartaandoeningen kunnen vaststellen.

Zonder deze isotopen krijgen zij een slechtere of helemaal geen diagnose en therapie. Zij zouden dan korter leven, en meer bijwerkingen of meer pijn hebben. Dus is weer een tekort aan deze isotopen slecht nieuws.

'Aantal behandelingen neemt alleen maar toe'

In Nederland worden jaarlijks zo'n 450.000 diagnostische scans uitgevoerd. Daarnaast worden er 5.000 therapeutische behandelingen met radioactieve isotopen verricht bij mensen met kanker of een andere ernstige aandoening. Al verwacht nucleair geneeskundige Stokker dat het aantal mensen dat een therapeutische behandeling nodig heeft het komende jaar flink gaat toenemen.

"Dat komt omdat we nu weten dat patiënten met prostaatkanker ook gebaat zijn bij zo'n therapeutische behandeling met isotopen", legt hij uit. "Ook andere soorten kanker zullen het komende jaar op deze manier behandeld gaan worden is de verwachting. Het aantal behandelingen zal daarmee toenemen naar 10.000 per jaar, verwacht ik. Terwijl we al jaren kampen met tekorten, neemt de vraag naar deze isotopen wereldwijd alleen maar toe."

Bijspringen door TU Delft

Ook in 2010 was er een tekort aan isotopen. Toen is er aan de TU Delft gevraagd of zij een back up konden doen. De TU Delft heeft namelijk ook een onderzoeksreactor, zij kunnen 10 procent aan isotopen produceren van wat Petten kan leveren.

Bert Wolterbeek, directeur Reactor Instituut Delft, laat weten dat zij toen hebben aangegeven dat mocht het nodig zijn, zij bij kunnen springen. Dat is er nog niet van gekomen. "In 2010 zijn de oplossingen toen ergens anders gevonden en nu kunnen we wel opstarten. Dat duurt alleen zes weken voor ons, tegen die tijd is het tekort alweer opgelost. Als Petten het overziet tenminste", zegt Wolterbeek.

Helft wereldproductie ligt stil

Er zijn wereldwijd zes reactoren die medische isotopen maken: in België, Nederland, Polen, Zuid-Afrika, Australië, en Tsjechië. De reactoren in België en Nederland, die nu stil liggen, produceren het overgrote deel. Zij produceren 50 procent van de wereldproductie.

De reactor in België ligt op dit moment ook stil, vanwege gepland onderhoud. In 2010 is afgesproken dat de reactoren met elkaar moeten afstemmen wanneer ze onderhoud gaan doen, om ervoor te zorgen dat ze niet tegelijkertijd stilstaan.

'Besteedt geld voor onderhoud aan een nieuwe reactor'

De reactor in Petten draait inmiddels al 60 jaar. "De reactor in Petten aan het einde van zijn levensduur, dus er is veel onderhoud nodig om het draaiende te houden", zegt Wolterbeek. Over het onderhoud maakt hij zich niet zoveel zorgen, maar wel over het plotseling stilvallen van de reactor.

"De uitdaging waar wij voor staan is hoe je ervoor zorgt dat we niet voor verrassingen komen te staan als zo'n reactor stilvalt. Het onderhoud is ook erg duur, dus je kan dat geld ook besteden aan het bouwen van een nieuwe reactor", zegt hij.

Nederlandse techniek naar België

Wat zijn die andere mogelijke andere opties? Wereldwijd wordt gekeken naar andere oplossingen voor dit probleem. Bij ASML hebben ze een aantal jaar geleden al een speciale techniek ontwikkeld waarbij je geen reactor nodig hebt.

In Nederland was er geen interesse dus is de chipmaker naar België gestapt. Daar gaan ze het idee van ASML nu realiseren. Ook de Amerikaanse Firma Shine zegt de isotopen te kunnen maken, maar doet dat met een elektronenlaser, een magnetronachtige techniek die geen radioactief afval produceert.

Financiering nieuwe reactor niet rond

Het was de bedoeling dat er in 2015 een nieuwe centrale in Petten zou komen, Pallas geheten. De provincie werkt al sinds 2012 samen met het Rijk aan de ontwikkeling van de Pallas-reactor en heeft voor de voorbereiding een lening van 40 miljoen afgegeven.

Verschillende private partijen concludeerden dat het niet rendabel was en daardoor kwam de financiering niet rond.

Dit voorjaar meer duidelijkheid

Het kwam op het bord van de overheid. Waarom dat zo lang duurt? "Het moet erg secuur gebeuren", laat een woordvoerder van minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Ernst Kuipers niet heel verrassend weten.

Volgens Stokkel voor kankerpatiënten belangrijk dat er snel een knoop wordt doorgehakt. De woordvoerder van minister Kuipers, die de knoop moet doorhakken, laat weten dat hij probeert dat in het voorjaar meer duidelijk te geven over de komst van de nieuwe reactor.

Asielzoekers die in een ander Europees land zijn aangekomen, mogen hier worden geweigerd door de IND. Als ze na anderhalf jaar niet zijn teruggestuurd, mogen ze blijven. "Er zijn in ons land heel veel mensen die deze mensen helpen onderduiken."

Mohammad uit Iran is opgelucht. Hij heeft van zijn advocaat te horen gekregen dat de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) zijn asielprocedure in behandeling heeft genomen. Hij is een politieke vluchteling en loopt gevaar in zijn geboorteland. Hij moest volgens de Dublinverordening een asielaanvraag eigenlijk in Kroatië afwachten.

'Ik wilde niet terug naar Kroatië'

Daar werd hij, voordat hij bijna twee jaar geleden in Nederland aankwam, door de Kroatische politie opgepakt en voor het eerst geïdentificeerd. Toen hij vervolgens naar Nederland doorreisde en bij de IND asiel aanvroeg, kreeg hij daar te horen dat ze zijn aanvraag niet in behandeling zouden nemen.

"Ik moest terug naar Kroatië", vertelt Mohammad. "Daar zouden ze mijn asielaanvraag in behandeling nemen. Maar ik wilde niet terug naar Kroatië. Ik heb hier in Nederland familie wonen en ben nierpatiënt. Hier heb ik mensen die mij kunnen helpen, in Kroatië niet."

Dublinverordening

De Dublinverordening bepaalt dat het land waar een vreemdeling Europa binnenkomt, verantwoordelijk is voor de behandeling van zijn of haar asielverzoek. Deze regels werden in 2003 ingevoerd om te voorkomen dat asielzoekers Europa rondreizen om in verschillende lidstaten een procedure te beginnen, maar ook om te zorgen dat niet ieder land zijn handen van een zaak af kan trekken.

Zodra iemand in Nederland asiel aanvraagt, wordt in verschillende databases gecontroleerd of diegene eerder in een andere EU-lidstaat is geweest. Als dat zo is gaat de IND niet verder met de asielprocedure. Nederland verzoekt de andere lidstaat dan om de asielzoeker terug te nemen: dat is een Dublinclaim.

Lastig in de praktijk

Vervolgens heeft de andere lidstaat twee maanden om op dat verzoek in te gaan. Is er na die periode nog geen reactie, dan geldt: wie zwijgt, stemt toe. De asielzoeker kan dan worden overgedragen.

Dat is de bedoeling, zegt universitair docent migratierecht Mark Klaassen, maar de praktijk is vaak anders. "De Dublinverordening werkt tussen lidstaten, en de effectiviteit hangt dus af van de bereidwilligheid van de verschillende landen. In de praktijk komt er van de Dublinregels niet veel terecht, omdat het andere land niet meewerkt, of omdat de asielzoeker niet meewerkt."

1 op 6 Dublinclaims ingewilligd

Dat blijkt ook uit cijfers die EenVandaag bij de IND heeft opgevraagd. Slechts 1 op de 6 Dublinclaims die Nederland in de afgelopen vijf jaar heeft gedaan, heeft geleid tot overdracht van een asielzoeker naar een ander land.

Het valt op dat er tussen de verschillende lidstaten grote verschillen zijn in bereidwilligheid. Zo neemt Duitsland asielzoekers bij bijna de helft van de claims daadwerkelijk terug, terwijl Italië nauwelijks op dit soort verzoeken reageert. In de afgelopen drie jaar is geen enkele asielzoeker vanuit Nederland teruggestuurd naar Italië, ondanks de ruim 4.000 verzoeken die er zijn gedaan.

Termijn van anderhalf jaar

Daar kunnen asielzoekers gebruik van maken. 'Dublin' houdt een land namelijk niet voor eeuwig verantwoordelijk voor de opvang: als iemand na achttien maanden niet is overgedragen aan de verantwoordelijke lidstaat, verloopt de claim en kan een hij of zij alsnog ergens anders een asielprocedure beginnen.

Klaassen: "Je ziet in de cijfers vaak staan: 'met onbekende bestemming vertrokken.' Dat zijn mensen die uit de asielzoekerscentra zijn vertrokken en uit het zicht van de overheid zijn geraakt. In de Dublinverordening staat dat na 18 maanden de Dublinclaim vervalt. Als iemand dan nog niet naar het land van aankomst is teruggestuurd, kan Nederland niet langer iemand weigeren, en wordt dan alsnog verantwoordelijk voor de asielprocedure."

Asielzoekers duiken onder

Volgens asieladvocaat Sonya Taheri weten veel asielzoekers precies hoe dat werkt, en anticiperen ze er ook op. "Ze hebben een paar maanden om een netwerk op te bouwen. Dan vertel ik ze op een zeker moment: het is nu het moment om uit het centrum te vertrekken. Dan duiken ze onder."

"Er zijn veel mensen in Nederland die deze groep willen helpen, omdat ze begrijpen dat ze hier willen blijven", ziet Taheri. "Omdat ze hier familie hebben, of omdat de landen waar ze naar terug moeten veel slechtere omstandigheden hebben."

Organisaties helpen 'Dubliners'

EenVandaag sprak meerdere kerkelijke organisaties die deze 'Dubliners' helpen. Geen van de organisaties wil hiermee in de publiciteit treden. Ze geven aan kwetsbare asielzoekers te helpen om die achttien maanden door te komen, en zo te voorkomen dat ze op straat moeten zwerven.

Ook de gemeente Amsterdam helpt deze groep in hun opvang voor ongedocumenteerden. "We willen voorkomen dat kwetsbare mensen op straat moeten slapen, want dat is het alternatief", zegt verantwoordelijk wethouder Rutger Groot Wassink. "Dat vinden wij voor die mensen onwenselijk, en het zorgt uiteindelijk voor meer overlast voor de stad."

Drie jaar ook overbruggen

Groot Wassink maakt zich zorgen over de nieuwe regels die volgend jaar zomer van kracht gaan. Dan wordt de termijn voordat een Dublinclaim vervalt drie jaar in plaats van achttien maanden. "Dat zal betekenen dat mensen nog langer in de illegaliteit moeten leven, met alle gevolgen van dien. Wij zien als gemeente in de praktijk wat het gevolg is van regels die niet goed werken."

Asieladvocaat Taheri maakt zich er geen zorgen om dat asielzoekers die hier willen blijven met een Dublinclaim die drie jaar niet zullen weten te overbruggen. "Er zijn hele Facebookgroepen waarin mensen in het geheim mensen tijdelijk opvangen. Het zal misschien net wat lastiger worden, maar mensen laten zich niet zo gemakkelijk afschrikken als ze duidelijk hun toekomst in Nederland voor zich zien."

De teelt van lelies op landbouwgrond in het Gelderse Lochem veroorzaakt grote onrust. Bewoners zijn bang dat de bestrijdingsmiddelen die daarbij gebruikt worden, schadelijk zijn voor hun gezondheid. Omwonenden hopen dat de teelt verboden wordt.