5 jaar geleden dook de omgekeerde Nederlandse vlag overal op. Het begon als symbool voor de boerenprotesten, maar werd ook overgenomen door andere ontevreden burgers. Wat maakte die vlag los? "Het beleid moest omgekeerd worden."

Nederland maakte voor het eerst kennis met de omgekeerde vlag op 1 oktober 2019. De dag waarop duizenden boeren met honderden tractoren in colonnes naar Den Haag trokken om te protesteren tegen verschillende overheidsmaatregelen om de stikstofcrisis te beteugelen.

Drukste ochtendspits ooit

Enkele weken daarvoor had D66-Kamerlid Tjeerd de Groot voorgesteld om de veestapel in Nederland te halveren. Dat was voor veel boeren de druppel die de emmer deed overlopen. Dus stapten ze op de trekker om op het Malieveld te demonstreren, met de drukste ochtendspits in de Nederlandse geschiedenis als gevolg.

De verkeerschaos in de Haagse binnenstad was enorm. De politie had de binnenstad afgeschermd met vrachtwagens. Er mochten maximaal 75 tractoren op het Malieveld staan, maar tientallen demonstranten reden met hun tractor door de afzettingen heen. Toenmalig landbouwminister Carola Schouten beloofde dat een halvering van de veestapel er onder haar bewind niet zou komen.

'Kippenvel'

"Als ik eraan terugdenk, krijg ik weer kippenvel", zegt BBB-voorvrouw Caroline van der Plas. Haar politieke partij heeft nu 7 zetels in de Tweede Kamer en maakt sinds vorige zomer deel uit van de regering. Een minister uit haar partij is nu verantwoordelijk voor het landbouwbeleid. De boerenprotesten hebben het belang van de boeren maandenlang bovenaan de politieke agenda gezet.

In de Eerste Kamer heeft de partij zelfs 16 zetels, sinds de Provinciale Statenverkiezingen van 2023. De BBB werd in elke provincie de grootste partij. Maar op 1 oktober 2019, de dag van de eerste grote landelijke boerenprotesten, bestond de BBB nog niet. De partij werd een maand later pas officieel opgericht door Van der Plas, toen journalist, lokaal politicus Henk Vermeer, en marketeer Wim Groot Koerkamp, alledrie betrokken bij agrarisch marketingbureau ReMarkAble.

Gevoel van saamhorigheid

Toch liep Van der Plas al rond bij de eerste grote boerenprotesten. "Het was zo bijzonder dat al die boeren, maar ook heel veel burgers, daar met zijn allen waren. Met al die trekkers, met zoveel mensen uit alle agrarische sectoren. Er was zo'n gevoel van saamhorigheid. Dat heb ik nog nooit gezien, dat was ongekend."

Een van de boeren die naar het Haagse Malieveld kwam, was Erik Luiten, een melkveehouder uit het Gelderse Aalten. Hij stapte middenin de nacht op zijn trekker om 170 kilometer af te leggen. "Ik weet nog dat we hier maar met twee collega's vertrokken, met 40 kilometer per uur, richting Den Haag."

'De maat was vol'

"Maar zodra we bij Arnhem en bij Utrecht op de snelwegen kwamen, gingen we met de volle breedte richting Den Haag. Dat gaf een heel bijzonder gevoel." Dat zoveel boeren naar Den Haag reden, kwam volgens Luiten omdat de maat nu echt vol was.

"Er was een gevoel van urgentie. Er was heel veel regelgeving die elkaar opvolgde, die niet meer begrepen werd op het boerenerf. En die impact had op onze inkomenspositie. We moesten laten zien dat we dit gewoon niet zomaar pikken."

Voor het eerst omgekeerde vlaggen

Op de trekkers waren protestborden met leuzen bevestigd, maar er waren voor het eerst ook omgekeerde vlaggen te zien. Het gebruik daarvan kwam volgens Van der Plas uit de middeleeuwen.

"Toen had je nog geen vuurpijlen. Als een ander schip een omgekeerde vlag zag, dan was er iets aan de hand. Dan moest er geholpen worden. Die vlag heeft een dubbele betekenis gekregen. Het beleid moest omgekeerd worden."

Wet op wet, regel op regel

Boeren ervoeren toentertijd de regelgeving als verstikkend en onuitvoerbaar, zegt Van der Plas. "En wat ook meespeelde, was het negatieve sentiment dat boeren elke dag over zich heen kregen."

"Zij hadden zoiets van: we doen alles wat de maatschappij van ons vraagt. We krijgen wet op wet, regel op regel. Dat kost ons allemaal geld. Wij maken de eerste levensbehoeften, wij maken voedsel. En toch worden we neergezet als de grootste vervuilers, als dierenbeulen, als gifspuiters."

Alle tradities afgenomen

De boerenprotesten hadden volgens Van der Plas niet alleen te maken met de onvrede over het landbouwbeleid. Het borrelde al langer op het platteland. "Dorpen die uitgekleed worden, de bibliotheek die sluit, het zwembad gaat dicht, de winkels verdwijnen, geen openbaar vervoer meer."

"Maar ook de levenswijze van mensen op het platteland. Dus carbid schieten, lekker de barbecue aan, een fikkie stoken. Mensen hadden het gevoel dat al hun tradities van ze werden afgenomen." Plaatselijke verboden op open vuur of carbidschieten zijn geregeld in de Algemene Plaatselijke Verordening (APV) van gemeenten.

Verwant met de boeren

Er was het gevoel dat mensen niet meer de baas waren over hun eigen leven, zegt van der Plas. Dat vond ook steun in de rest van het land. "Omdat mensen het idee hadden: die boeren, die kunnen als gezamenlijke groep in verzet komen, maar ik voel mij daar verwant mee."

"De boeren verwoordden de frustraties van veel mensen in Nederland. Je ziet het ook in buitenwijken van steden. Die mensen werken hard, zijn druk bezig om kinderen een opleiding te geven, om een huis te vinden. En die hebben denk ik hetzelfde idee: Den Haag is er niet voor ons. Den Haag is er alleen voor de elite. Of dat waar is, dat is een tweede, maar dat gevoel leefde wel heel erg."

Overgewaaid vanuit VS

Rechtendocent aan de Rijksuniversiteit Groningen Luuk de Boer doet onderzoek naar 'soevereinen': mensen die uit wantrouwen tegen de overheid weigeren deel te nemen aan de samenleving en verlangen naar absolute vrijheid. Hij woonde ten tijde van de eerste boerenprotesten in de Verenigde Staten en zag dat de maatschappelijke polarisatie in Nederland kwam overwaaien vanuit Amerika.

"Het leek op heel veel manieren een uitvergroting van wat er met Donald Trump bijvoorbeeld in Amerika al in 2016 was gebeurd. Daar was ook een sterke tegenstelling tussen stad en regio, een sterke tegenstelling tussen de elite en de schouders die het land dragen, om het zo maar te zeggen."

Stil protest

"En je zag dat die tegenstelling best snel getransporteerd werd naar Nederland en daar in de vorm van boerenprotesten tot uitdrukking kwam." De Boer vertrok naar Nederland en ging aan de universiteit onderzoek doen naar de onvrede. De omgekeerde vlag vond hij een sterk symbool.

"Je zegt niet: 'Ik pak die vlag, ik steek hem in de fik of ik gooi hem in de prullenmand, maar ik keer hem om als een soort van stil protest.' En eigenlijk ook het idee dat er misschien iets aan de machtsverhoudingen in Nederland omgedraaid moet worden. Of dat er iets uit het lood geslagen is en dat er iets niet helemaal goed zit."

Geluid gehoord

De BBB deed in 2021 voor het eerst mee aan de Tweede Kamerverkiezingen en behaalde toen 1 zetel. Dat was voor boeren toen niet genoeg om de vlag weer om te draaien. Maar de hoop kwam volgens Van der Plas naar eigen zeggen wel weer terug. "Niet in de zin van: nu is zij er, en gaat alles veranderen. Maar ze hadden wel het idee dat ons geluid nu ook gehoord wordt."

Toch gingen boeren in de jaren daarna nog vaak met hun trekker de snelweg op. Er werd asbest in de brand gestoken en politici werden thuis opgezocht en geïntimideerd. "Bij elke stroming zie je mensen die de randen opzoeken", zegt Van der Plas daarover.

'Zonder wrijving geen glans'

"Maar kijk, zonder wrijving geen glans. Ik heb me wel altijd afgezet tegen het thuis bezoeken van bijvoorbeeld een minister. Of acties met een hangende pop aan de weg. Hoe dat ook bedoeld is, dat doe je gewoon niet."

Maar nooit dacht Van der Plas dat met die acties de omgekeerde vlag een slechte naam kreeg. "Want de omgekeerde vlag is en blijft een noodkreet. En individuele acties koppel ik niet aan het feit dat er in heel Nederland omgekeerde vlaggen hangen. Het is niet zo dat al die mensen de boel omver willen schoppen. Die willen gewoon gezien en gehoord worden."

In het DNA verweven

Het verbaasde onderzoeker De Boer dat de omgekeerde vlag zo snel aan kracht won, vooral toen de BBB de eerste grote verkiezingsoverwinning boekte. "Daaruit bleek dat het echt een breedgedragen protest was."

"Dat liet ook goed zien dat het idee van de boer bijna in het Nederlandse DNA verweven is, dus dat daar veel grotere sympathie voor is vanuit Nederland dan bijvoorbeeld in een andere crisis. Maar dat dat tegelijkertijd ook voor heel veel mensen een vehikel werd om een breder gedragen ongenoegen kenbaar te maken aan de overheid."