Dienen we vaker een massaclaim in en heeft dat nut? Jullie vragen over collectieve schadevergoedingen beantwoord

Jullie vragen over massaclaims worden beantwoord door hoogleraar Privaatrecht Xandra Kramer (Erasmus University Rotterdam, parttime aan de Universiteit Utrecht) en door universitair docent Privaatrecht Karlijn van Doorn (Tilburg University). Beiden doen onderzoek naar massaclaims en andere collectieve acties die worden gevoerd om de rechten van gedupeerden te beschermen.

In minder dan een week tijd kon de massaclaim die de Consumentenbond aankondigde tegen Booking.com al rekenen op meer dan 130.000 aanmeldingen. Een woordvoerster van de bond noemde dat in een reactie aan het persbureau ANP "heel veel".

1. Welke ontwikkelingen bij consumenten of bedrijven dragen bij aan de populariteit van massaclaims?

Massaclaims staan inderdaad meer in de belangstelling, ziet hoogleraar Kramer. Je hoort er volgens haar vooral meer over omdat consumenten tegenwoordig via dit type zaak een schadevergoeding kunnen krijgen, en daardoor actie willen ondernemen. "Ook zoeken de organisaties die een claim starten vaak actief de publiciteit op. En er zijn een paar spraakmakende zaken geweest, tegen sjoemelsoftware van Volkswagen, bijvoorbeeld, en tegen bekende techbedrijven als Meta en TikTok."

"Massaclaims zijn zichtbaarder geworden", zegt ook universitair docent Van Doorn. "Dat heeft ermee te maken dat het sinds het internet en sociale media veel makkelijker is geworden voor mensen om zich in een collectief te verzamelen." Daarnaast denkt ze dat de 'pech moet weg-gedachte' meer leeft. "Dat zien we bijvoorbeeld ook in de hoek van de overheid: ook wanneer de overheid niet aansprakelijkheid is, voelt zij zich toch verantwoordelijk en wordt een compensatieregeling opgetuigd om schade te vergoeden."

Amerika achterna?

Toch is de populariteit van massaclaims in Nederland volgens Kramer nog niet zo groot als in de Verenigde Staten. "Het voorbeeld - en voor sommigen ook schrikbeeld - van massaclaims zijn de Verenigde Staten. Daar zijn massaclaims succesvol, maar lopen ze soms ook uit de hand. Bedrijven kunnen hoge schadebedragen opgelegd krijgen, waardoor ze soms omvallen. En advocaten kunnen een deel van de schadevergoeding uitbetaald krijgen en zo winst maken, waardoor zij geneigd zijn snel massaclaims te starten."

Vanwege dit soort praktijken wordt er in de EU heel voorzichtig omgegaan met de invoering van regelgeving voor massaclaims, zegt Kramer. "Het risico dat we de claimcultuur van de Verenigde Staten naar Nederland halen bestaat daarom eigenlijk niet."

2. Hoe kan het dat er de laatste jaren steeds meer massaclaims worden ingediend in Nederland?

Het klopt niet helemaal dat er steeds meer massaclaims worden ingediend in Nederland, vertelt Kramer. "Massaclaims zoals die tegen Booking.com zijn gebaseerd op een wet met de afkorting WAMCA. Die wet trad op 1 januari 2020 in werking en sindsdien zijn er iets meer dan 100 massaclaims in Nederland gemaakt", weet ze.

"Voor die tijd waren collectieve acties ook al mogelijk, maar niet om schadevergoeding te vragen. Ongeveer 30 procent van de zaken die nu worden ingediend gaan om schadevergoeding."

Het aantal zaken van ruim 100 sinds 2020 is "ook weer niet zo heel veel", vervolgt Kramer. Ze legt uit dat in aanloop naar de invoering van de wet goed is gekeken naar het aantal te verwachte zaken. "Eigenlijk valt dat in de praktijk nu een beetje tegen. Het aantal claims neemt ook af: waar in het eerste jaar na invoering van de wet nog aardig wat claims werden gestart, waren dat er vorig jaar nog slechts 15 en zijn dat er in de eerste helft van dit jaar nog maar 5."

Wel zijn er grote verschillen tussen massaclaims. Van Doorn legt uit dat er een verschil is tussen wat ze noemt 'strooischade' en 'substantiële schade'. "Sommige collectieve acties worden opgezet omdat individuen veel substantiële schade ervaren. Denk aan zaken over anticonceptie- en borstimplantaten, of aan de zaak over chroom-6. Daar zijn mensen echt ziek van geworden, en dus zouden ze ook individueel procederen."

"Strooischade daarentegen is schade die per individu zo klein is, dat het individu nooit een procedure zou starten. Maar als je al die schade bij elkaar optelt, is het voor de aangeklaagde partij wél een grote winst of groot voordeel. Een bekend voorbeeld is het inbreuk maken op persoonsgegevens. Privacyschendingen zijn op dit moment de grootste pijler achter collectieve schadeacties in Nederland."

Financiers kunnen winst behalen met massaclaims

Toch vraagt Van Doorn zich soms af of het initiatief bij dit soort strooischade-zaken wel vanuit individuen komt. "Er is ook een hele markt aan het ontstaan van advocatenkantoren en financiers die iets zien gebeuren waarvan ze denken: 'misschien is dit in strijd met de regelgeving', en die vervolgens afwegen hoe haalbaar het is om er een zaak van te maken en die te winnen."

"De procesfinancier weegt dan ook af wat hij er financieel uit kan halen, want hij kan uiteindelijk een stukje van de uitkering krijgen die aan de benadeelden wordt toegekend. Dat is bedoeld als compensatie voor de geïnvesteerde kosten, maar daar valt ook winst mee te maken. Zeker bij de grote multinationals, die hebben diepe zakken."

3. Hoe kun je te weten komen of je financieel benadeeld bent en of er een massaclaim is?

"In Nederland worden massaclaims in principe gehouden op basis van een opt-outsysteem", vertelt Kramer. "Dat wil zeggen dat degenen die slachtoffer zijn van bepaalde praktijken automatisch onderdeel uitmaken van zo'n claim en ook recht hebben op een schadevergoeding als de claim slaagt."

"Hier is bewust voor gekozen om het makkelijker te maken voor slachtoffers die misschien niet van tevoren op de hoogte zijn of de risico's niet meteen begrijpen", vertelt ze verder. "En mocht je het toch niet eens zijn met de uitkomst van een massaclaim, als je bijvoorbeeld het bedrag niet hoog genoeg vindt, dan kun je altijd nog via een opt-out eruit stappen."

Aanmeldingen laten zien dat er steun is voor de claim

"Hoewel consumenten automatisch meedoen aan een massaclaim, proberen initiatiefnemers veel bekendheid te krijgen. Ze maken bijvoorbeeld een webpagina waarop mensen zich kunnen aanmelden", zegt Kramer. "Zij moeten namelijk aantonen dat de claim aan procedurele eisen voldoet, zoals dat er expertise en financiële capaciteit zijn, maar ook dat de claim representatief is voor een groot potentieel aantal slachtoffers. Met aanmeldingen kunnen claimorganisaties dat ondersteunen."

"Claims worden gestart door organisaties als de Consumentenbond of Milieudefensie, die ook via schikkingen en andere mechanismen proberen iets voor elkaar te krijgen. Daarnaast zijn er de afgelopen jaren ad hoc-organisaties ontstaan: specifieke organisaties voor consumentenclaims. Veel zaken worden door één of twee van dit soort organisaties begonnen, en worden dan ook ondersteund door bijvoorbeeld de Consumentenbond", legt ze uit.

4. Hoe is de bewijsvoering geregeld bij dit soort acties?

"Als een zaak aan de procedurele eisen voldoet, kan naar de inhoud worden overgegaan en zal de eiser moeten bewijzen dat er schade is geleden", vertelt Kramer. "Daarbij zal de claimorganisatie de bewijslast voor individuele consumenten zo laag mogelijk willen maken."

"De organisatie zal wel checks doen, waarbij mensen bijvoorbeeld - in het geval van Booking.com - moeten aanleveren wanneer en hoe vaak zij geboekt hebben. Maar verder zal de organisatie niet per individu beoordelen hoeveel schade er is. In plaats daarvan verzamelen ze enorm veel data over alle boekingen, nemen gemiddelden, en maken berekeningen over hoe waarschijnlijk het is dat individuele consumenten schade hebben geleden", zegt Kramer. "Omdat er nog weinig ervaring is met dit soort zaken, is het afwachten hoe de rechter ermee om zal gaan."

5. Werkt het om samen de strijd aan te gaan?

"We zien dat het aantal zaken dat wordt gestart niet zo hoog is en zelfs afneemt. Dat komt, denken we, doordat de WAMCA-wetgeving best ingewikkeld is", vertelt Kramer. "Partijen moeten over allerlei hobbels heen en aan allerlei eisen voldoen. Daardoor duren de zaken ook lang."

"Eigenlijk is tot nu toe geen enkele schadeclaim onder de WAMCA succesvol geweest. Er zijn wel tussenuitspraken gedaan, maar nog maar één definitieve uitspraak. Dat was de uitspraak in de zaak tegen Vattenfall, daar werd de compensatie afgewezen."

"Dat wil niet zeggen dat massaclaims niet succesvol kunnen worden in Nederland. Het is ook gewoon nog een nieuw systeem waar Nederlandse rechters en claimorganisaties mee moeten leren omgaan", zegt Kramer. "Ik denk dat een aantal zaken die nu lopen een grote kans van slagen hebben, maar dat zal wel jaren duren."

Niet alleen financiële compensatie is belangrijk

Toch wordt het succes van massaclaims niet alleen bepaald door het aantal zaken en uitgekeerde schadevergoedingen, denkt Van Doorn. Zij promoveerde op een onderzoek naar het perspectief van benadeelden die meedoen aan een massaclaim. Wat zijn hun drijfveren en hoe ervaren zij het proces?

"Als juristen kijken wij heel beperkt naar financiële compensaties, maar benadeelden hebben veel meer behoeften. In mijn onderzoek zag ik dat mensen ook erkenning willen, dat ze willen voorkomen dat een ander eenzelfde soort schade overkomt, en dat ze een bedrijf ter verantwoording willen roepen. Alleen al de media-aandacht die vaak volgt op een massaclaim kan aan die behoeften van mensen bijdragen."