D66 toch met JA21, of VVD toch met GroenLinks-PvdA? 'Centrumrechts is bespreekbaar'

D66 en PVV komen allebei uit op 26 zetels. Wie zich de grootste mag noemen, is nog onduidelijk. Dat hangt af van het totaal aantal stemmen. Maar wat betekent dat voor het vormen van een nieuwe regering? Politiek commentator Joost Vullings beantwoordt jullie vragen.

1. Wat is je eerste reactie op de uitslag?

"Dit is wat je de afgelopen verkiezingen vaker zag: de partijen die goed bezig waren in de peilingen die krijgen de laatste 24 uur nog een extra zetje en dat was in dit geval dan D66", legt Vullings uit. "Ook de VVD trouwens, die zag je ook opkomen en die kreeg ook nog een extra zetje."

"De partij die dan ook serieus in de min zit, krijgt dan ook nog een extra tik. En dat hebben we gezien", gaat hij verder. "Zo kom je dus op deze uitslag uit. En de conclusie is wel dat de extra winst - waarschijnlijk van D66 - toch uiteindelijk GroenLinks-PvdA veel zetels heeft gekost."

"In het strategisch stemmen konden links-progressieve kiezers kiezen tussen de D66 en GroenLinks-PvdA, want die stond in de peiling een zeteltje hoger. En op de rechterflank konden mensen kiezen tussen VVD en CDA. Dat had dus ook anders kunnen vallen, maar kiezers hadden toch zoiets van: 'Die Jetten, daar gaan we voor'."

2. D66 en PVV liggen wel heel dicht bij elkaar, welke verschuivingen zien we in het stemgedrag?

"Het gekke is als je echt puur naar het stemgedrag kijkt, dan is er eigenlijk niet zo heel veel gebeurd. De PVV heeft ontzettend veel verloren, de BBB heeft ontzettend veel verloren, maar uiteindelijk winnen partijen zoals JA21 en Forum voor Democratie ook weer. Dus die partijen samen verliezen in totaal maar een paar zetels."

"Het is een bescheiden beweging van de kiezers van de stevige rechtse flank, naar het midden toe. Eigenlijk is die rechtse stem wel weggegaan bij de PVV, maar die stem is niet helemaal naar het midden vertrokken. Het midden heeft wel iets gewonnen, maar ook geen grote overwinning. De grote verliezer is natuurlijk links, die kreeg een enorme klap."

3. Was het een fout van Wilders om zijn plaats af te staan in het RTL-debat zodat Jetten zijn slag kon slaan?

"Ja, zeker", bevestigt Vullings. "Hij heeft heel veel interviews afgezegd. Hij heeft zijn plek afgestaan in het debat en ook heel weinig campagne gevoerd."

"Wilders had kennelijk niet de energie of de zin om die campagne te voeren en dat was zichtbaar", gaat de politiek commentator verder. "Hij is altijd goed in debatten, maar hij was toch niet in topvorm deze campagne. Hij zei wel 'ja misschien kan ik wel de grootste worden', maar als je naar zijn lichaamshouding keek, dan zag je een de man die er in niet meer in geloofde. En het misschien ook niet eens meer ambieert op dit moment."

4. Waarom verliest GroenLinks-PvdA zo fors? Is daar een verklaring voor?

"Het is natuurlijk gewoon bekend, en dat wisten ze bij die partij ook, dat lijsttrekker Frans Timmermans iemand is die veel emoties oproept, positief maar ook negatief en ook in eigen kring."

"Ook als je veel links-progressieve kiezers spreekt, merk je dat hij niet super populair is bij zijn eigen achterban. Ja, en dat maakt uit. Je moet altijd de goede onderzoeken afwachten hoe de zetels zijn verschoven en wat de oorzaken zijn. Maar het leiderschap van Timmermans is ongetwijfeld onderdeel van de verklaring voor het verlies."

"Op het moment dat je gaat voor het premierschap en je eindigt dan op 20 zetels met 5 zetels verlies, dan is het wel logisch dat je opstapt. Het is hem al die jaren niet gelukt om door te groeien."

5. Welke coalitie heeft Jetten het liefst?

"Het is een grote overwinning voor D66, voor het eerst de grootste partij. Ik denk dat Jetten zegt: 'Doe maar een kabinet met D66, VVD, GroenLinks-PvdA en CDA.' Dan zit hij lekker in het midden en heeft hij linkse dekking. Dan heb je geen linkse oppositie vanuit GroenLinks-PvdA. Dat is voor hem het fijnst."

"Hij loopt dan alleen wel tegen het probleem aan dat de VVD niet met GroenLinks-PvdA samen wil in een kabinet. Maar van een centrumrechts kabinet met JA21 wordt de D66-achterban dan weer niet gelijk heel enthousiast."

6. Welk effect heeft de 'verrechtsing' op de coalitie? Heeft GL-PvdA nog kans op een plek?

"Deze uitslag is ongeveer net zo rechts als de vorige keer, dan is het ook op zich een goede vertaling van de verkiezingsuitslag dat het een centrumrechts kabinet wordt."

"Ik denk dat heel veel kiezers het raar zouden vinden als GroenLinks-PvdA aanschuift. Maar voor de stabiliteit heb je de meeste zetels in de Tweede Kamer en de meeste zetels in de Eerste Kamer nodig. Dat kan in die zin aantrekkelijk zijn. Maar deze uitslag rechtvaardigt zeker een centrumrechtse keuze."

7. Wat is bepalender: dat D66 liever geen centrumrechts kabinet wil, of dat de VVD liever niet wil samenwerken met GL-PvdA?

"Ik denk dat voor D66 een centrumrechts kabinet met VVD en CDA bespreekbaar is." In een kabinet stappen met JA21 lijkt lastiger voor de partij, zegt Vullings. "Er zit bijvoorbeeld inhoudelijk een enorme verschil op het gebied van Europa. En op het gebied van migratie gaat JA21 ook een stuk verder. Dus dat zal echt wel een lastige worden."

"En JA21 is een partij waarvan we niet weten of ze kunnen regeren", gaat hij verder. "Dan heb je een meerderheid in de Tweede Kamer, maar als het gaat om stabiliteit weet je niet wat je in huis haalt aan bestuurlijke kwaliteit."

8. Welke coalitie lijkt nu het meest waarschijnlijk?

"In die zin is het een uitslag die niet zo gek veel opties oplevert. Dat komt vooral omdat de kleine partijtjes heel erg klein zijn en het eigenlijk niet mogelijk is om een kabinet te vormen door er een kleine partij bij te pakken."

De meest logische keuze is volgens Vullings dus een centrumrechts kabinet. "Dat is natuurlijk wat de VVD graag wil en met dit zetelaantal is het ook logisch dat zij aan tafel komen. Zij zullen dan zeggen: 'Wij hebben campagne gevoerd dat we absoluut niet met GroenLinks-PvdA willen samenwerken. Maar als we JA21 erbij vragen, hebben we een meerderheid. Dus laten we dat maar doen.'"

"Alleen wordt dat voor D66 waarschijnlijk wel lastig", zegt de politiek commentator. De andere optie is toch met GroenLinks-PvdA. "Maar we weten niet hoe het bij die partij gaat, want de leider is weg. Er moet een nieuwe fractievoorzitter gekozen worden en op zo'n moment moet de fractie heel snel beslissen: wordt het instappen in een coalitie of kiezen voor de oppositie?"