Israël heeft sinds 2000 een verdrag met Europa, het zogenaamde Associatieverdrag. Het zorgt voor handelsvoordelen voor beide partijen, maar regelt ook wetenschappelijke uitwisseling en economische samenwerking. In het verdrag staat dat deelnemende landen mensenrechten moeten respecteren.

Associatieverdrag

Als het verdrag geschonden wordt, zou de Europese Unie het op kunnen zeggen. Op verzoek van demissionair minister Caspar Veldkamp van Buitenlandse Zaken is er een onderzoek uitgevoerd naar mogelijke schendingen van het associatieverdrag door Israël. Hij kreeg daarbij steun van zeventien andere EU-lidstaten.

In het interne onderzoeksrapport concludeert de EU dat Israël mogelijk mensenrechten schendt, vanwege de blokkade van voedsel- en noodhulp aan Gaza. Hendrik Vos, hoogleraar Europese politiek aan de Universiteit van Gent, legt uit wat deze conclusie juridisch betekent.

'Spectaculair geschonden'

"Er is nu zeker een juridische basis, en geen enkel juridisch bezwaar meer, voor het opschorten van het associatieverdrag. Het blijkt uit dit rapport en een VN-rapport dat er aanwijzingen zijn dat het humanitair en internationaal recht spectaculair geschonden wordt door Israël. Maar het komen tot opschorten is een politieke kwestie, en politieke argumenten gaan altijd voor op juridische", ziet hij.

Dat het juridisch kan, wil daarom volgens Vos nog niet zeggen dat er ook echt actie ondernomen gaat worden. "Er zijn nogal wat lidstaten die weigeren om Israël te beschuldigen, en dus lukt het niet om ook daadwerkelijk stappen te zetten. Voor een formele opschorting van het associatieverdrag is unanimiteit nodig. Eén iemand kan de hakken in het zand zetten, en niemand kan dan nog bewegen."

Verdeeldheid in Europa

Die verdeeldheid bleek ook toen het rapport tijdens de bijeenkomst van EU-ministers op 23 juni werd besproken. Spanje en andere landen willen de samenwerking met Israël opschorten, maar landen als Duitsland en Oostenrijk blokkeren harde maatregelen. Actie bleef dus vooralsnog uit: het associatieverdrag werd niet opgeschort.

Op 15 juli komen de Europese buitenlandministers opnieuw bijeen in Brussel om te bekijken of extra stappen nodig zijn. Kaja Kallas, de buitenlandchef van de EU, komt dan mogelijk met een voorstel voor maatregelen tegen Israël. Vos betwijfelt ten zeerste of de EU de impasse dan wel kan doorbreken en het verdrag op zal schorten.

Unanimiteit

"Ik denk dat de kans heel klein is dat je op korte of zelfs middellange termijn een opschorting ziet van dat associatieakkoord. Om dat te doen heb je unanimiteit nodig onder de 27 lidstaten, en die is er niet. Duitsland blijft ook in het kamp zitten van de landen die niet willen opschorten", benadrukt Vos. Duitsland is het meest invloedrijke land in de Europese Unie.

"Ik denk dat ze de stap zullen zetten om het 'verder te bestuderen'. Het klinkt misschien cynisch, maar in de situatie van vandaag is dat al een stap vooruit. Een paar maanden geleden was zelfs dat nog ondenkbaar." Vos vindt het unanimiteitsvereiste onhoudbaar. "Het is een schande dat één lidstaat zo dwars kan liggen", zegt de hoogleraar.

'Verlammende werking'

Het unanimiteitsvereiste is volgens Vos 'uitgevonden' om te vermijden dat lidstaten te veel los zouden komen van het EU-beleid, en de legitimiteit van de EU in twijfel gaan trekken. "Maar het werkt heel verlammend. Over de meeste onderwerpen, zoals landbouw, klimaat en economie, is de unanimiteit daarom inmiddels vervangen door stemming bij meerderheid."

Dat is niet zo bij buitenlandse politiek, legt Vos uit. "En dus heeft de EU niet zoveel buitenlands beleid. Want lidstaten hebben uiteenlopende gevoeligheden en historische allianties. Als er wat gebeurt in de wereld, zijn we dus verdeeld: de EU staat erbij, en kijkt ernaar."

Historische overwegingen

Dat verklaart volgens Vos ook de Europese verdeeldheid over Israël. "Er zijn strategische, economische en historische overwegingen. Als het over Israël gaat, leeft vanuit Duitsland nog altijd het gevoel dat zij tijdens de oorlog gruwelijke dingen hebben uitgespookt met de Joden. Bij de Ieren leeft daarentegen juist meer sympathie voor de Palestijnen, vanuit hun eigen onafhankelijkheidsstrijd tegen de Britten."

Ook in het Europees Parlement is er verdeeldheid, ziet hij. "Over het algemeen hebben de rechtse partijen meer sympathie voor Israël, en steunen de linkse partijen vaker de Palestijnse zaak." Zo roept de fractie van de Europese Vrije Alliantie (EVA) in het Europees Parlement op tot onmiddellijke opschorting van het associatieverdrag.

'De EU is medeplichtig'

"We hebben geen woorden meer", zegt Ana Miranda, Galicisch Europarlementariër voor de partij. "Al 20 maanden zonder actie in Gaza. 20 maanden van medeplichtigheid. De Europese Unie is stil gebleven tegenover genocide en is daarmee medeplichtig. Want niets doen bij de vernietiging van het Palestijnse volk is medeplichtigheid."

Ze pleit voor de grootst mogelijke druk op Israël. "Eis een staakt-het-vuren, zorg dat hulp de mensen bereikt die het nodig hebben. Voer sancties in. Verbied wapenexport. Verbied de import van goederen en diensten. Sluit ambassades. Stop wetenschappelijke, culturele en sportieve samenwerking. Stop met medeplichtig zijn aan Israëls genocide in Gaza."

'Verkeerd signaal'

Een slecht idee, vindt Duits Europarlementariër van de Europese Volkspartij (EVP) Hildegard Bentele. "Dat zou het compleet verkeerde signaal geven. We moeten in gesprek blijven met Israël. Voor alle dossiers in de regio hebben we Israël aan boord nodig. Israël heeft te maken met een existentiële bedreiging uit de Gazastrook en we begrijpen dat Israël Hamas wil uitschakelen met militaire middelen."

Ze trekt daarnaast de betrouwbaarheid van het nieuwe EU-rapport in twijfel. "Ik heb het rapport niet langs zien komen, en de bronnen zijn twijfelachtig. Er is een gebrek aan vertrouwen in VN-organisaties, omdat zij niet dezelfde vastberadenheid tonen in de strijd tegen terrorisme."

Apartheid

Hoogleraar Vos merkt op dat er in Europa langzaam wel wat begint te bewegen. "Nederland heeft daarin een voortrekkersrol genomen. Weliswaar nog niet op hetzelfde niveau als Ierland of Spanje, die zijn nog iets uitgesprokener."

"Het doet mij denken aan de manier waarop we in de jaren zeventig en tachtig met de apartheid in Zuid-Afrika omgingen. Iedereen wist dat dat een gruwelijk systeem was, waarin alle menselijke waardigheid en principes werden geschonden. Om allerlei redenen lukte het Europa lange tijd niet om sancties te nemen. Actiegroepen waren volop in beweging, maar het politieke leiderschap volgde niet. Geleidelijk aan begon dat dan toch te kantelen."

Kleine stapjes

Minister Veldkamp heeft vorige week heel voorzichtig voor het eerst een opening gelaten, onder zware druk van het parlement, om op nationaal niveau sancties tegen Israël in te voeren, als Europa er op 15 juli niet uitkomt. Vos vindt deze stap niet betekenisloos.

"Het is niet zo dat dit in Israël tot een grote beleidsverandering zal leiden, maar het kan wel het debat binnen de Europese Unie versnellen. Het is iets wat andere lidstaten kan triggeren om dan ook kleine stapjes te gaan zetten."

Geloofwaardigheid op het spel

Volgens de hoogleraar staat er in de discussie over de relatie met Israël voor Europa veel op het spel. "Het is ook rampzalig voor de geloofwaardigheid en legitimiteit van Europa in de wereld. Hoe kan Europa dan nog andere landen de les lezen over mensenrechten? We moeten dan ook niet verbaasd zijn als landen twijfelen om de EU te steunen in ons verzet tegen Rusland."

Opkomen voor het internationaal recht is ook in ons belang, zegt hij. "Je meet als Europa met twee maten als je wel je ogen dichtknijpt voor wat er gebeurt met betrekking tot mensenrechtenschendingen in Gaza, maar niet in Oekraïne. De EU wordt dan hypocrisie verweten. Dat doet wat met je geopolitieke aanzien en jouw daadkracht."