Roofkunst uit Goudstikker-collectie ontdekt in huis van nazi-dochter: komt het weer terug? 'Wordt heel ingewikkeld'
Een schilderij dat in de Tweede Wereldoorlog werd geroofd van de Joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker is opgedoken in Argentinië. Kunnen de erfgenamen het nu terugkrijgen? "Dat het werk in privéhanden is, maakt het nog ingewikkelder."
Journalisten van het AD waren al jaren op zoek naar het schilderij, het 'Damesportret' van Giuseppe Vittore Ghislandi (Fra' Galgario). Na een tip ontdekten ze waar het werk nu is. Op een Argentijnse makelaarssite is namelijk te zien dat het 'gewoon' aan de muur hangt in een appartement ergens in dat land. De eigenaar? Een dochter van de hoge nazi-ambtenaar Friedrich Kadgien.
In handen van nazi's
Goudstikker probeerde kort na de Duitse inval naar het buitenland te vluchten voor de nazi's. Hij stierf op 16 mei 1940 aan boord van een vrachtschip dat onderweg was naar Engeland. Na zijn dood 'ontfermde' de Duitse bezetter zich over de collectie van de Joodse kunsthandelaar. Uiteindelijk kwamen de meer dan 1.100 voorwerpen in handen van nazikopstuk Hermann Göring.
Na de oorlog kwam een groot deel van de Goudstikker-collectie in handen van de Nederlandse staat. Later kregen de erfgenamen een paar honderd kunstwerken weer terug. Maar niet alle roofkunst werd teruggevonden. Nu het 'Damesportret' weer terecht is, is de grote vraag: wordt dit schilderij ook teruggegeven aan de familie-Goudstikker?
Zaak inmiddels verjaard
Dat wordt nog knap ingewikkeld, denkt kunstdetective Arthur Brand. "Dit zijn hele complexe zaken." Tijdens de Tweede Wereldoorlog is door de nazi's de grootste kunstroof uit de geschiedenis gepleegd, vertelt hij. Maar dat is inmiddels meer dan 80 jaar geleden en dit soort zaken zijn daarom allemaal verjaard.
Al betekent dat niet dat erfgenamen kunstwerken niet alsnog kunnen opeisen. De familie-Goudstikker heeft aan het AD laten weten het gestolen 'Damesportret' - dat op een internationale opsporingslijst staat - terug te willen. Om dat ook voor elkaar te krijgen moeten ze twee belangrijke zaken kunnen bewijzen, zegt Brand.
'Lastig te bewijzen'
"Ten eerste moeten erfgenamen kunnen aantonen dat hun familie eigenaar is geweest tijdens de Tweede Wereldoorlog", vertelt hij. En dat is lastig, omdat veel Joden de Holocaust niet hebben overleefd en ook veel archieven zijn vernietigd bij verzetsacties of door de nazi's zelf.
"Soms hebben ze het geluk dat een schilderij nog een keer tentoongesteld is geweest en ze kunnen zeggen: 'Kijk, onze naam stond erbij.' Of ze hebben een familiefoto waarop het werk aan de muur hangt in de kamer", geeft de kunstdetective als voorbeelden. In dit geval heeft de familie een ander 'gelukje': "Goudstikker had een boekje bij zich waarin al zijn werken stonden."
Vrijwillig afgegeven?
Maar dan is er nog een ander lastig punt: als erfgenaam moet je ook aantonen dat je familie het kunstwerk onvrijwillig heeft afgestaan. "En de nazi's waren daar best handig in", weet Brand. "Ze kwamen zelden aan de deur om een schilderij te confisqueren. Ze wilden de werken namelijk doorverkopen en dan kon je natuurlijk niet zeggen dat het was afgepakt, want dan wilde niemand het hebben."
Vaak hadden de nazi's trucjes om een schilderij alsnog in handen te krijgen, vertelt de expert. Bijvoorbeeld door middel van afpersing met fictieve belastingaanslagen. Of Joden werd een vrijgeleide naar het neutrale Zwitserland beloofd. "Of ze zeiden: 'Adolf Hitler wil het schilderij graag voor dit bedrag hebben.' Ja, zeg maar eens nee", noemt hij als voorbeeld. "Dus heel vaak was het toch onvrijwillig."
Internationale afspraken
Na de oorlog zijn er afspraken gemaakt over het teruggeven van roofkunst, ongeacht of de zaak verjaard is of niet. "Er zijn een paar internationale verdragen die door het merendeel van de landen zijn ondertekend", legt Brand uit. "Daarin staat dat als dit soort werken worden aangetroffen, zeker in staatsbezit, ze alsnog teruggegeven moeten worden als blijkt dat ze inderdaad gestolen zijn."
Als een gestolen kunstwerk in een museum blijkt te hangen, maakt dat het volgens hem iets gemakkelijker. "Maar ook dan gaat het vaak moeilijk hoor. Musea doen alles wat ze kunnen om iets niet terug te hoeven geven, ook in Nederland." Dat het 'Damesportret' van Fra' Galgario bij iemand thuis hangt, maakt het teruggeven 'nog problematischer', denkt Brand.
'Ik weet er niets van'
Particulieren zeggen in dit soort situaties vaak dat ze het kunstwerk op een veiling hebben gekocht. Maar dat gaat in deze situatie duidelijk niet op, benadrukt de kunstdetective. De eigenaar weet namelijk dondersgoed dat haar vader een prominente nazi was en dat het schilderij van Goudstikker gestolen is. "Dus het zal een advocatenkwestie worden, denk ik."
De dochter van Kadgien zegt tegenover het AD dat ze niets weet van het schilderij. Toch vraagt Brand zich af hoe lang ze dat zal volhouden. "Want dit soort dingen staan natuurlijk niet goed op je cv." Bovendien wil niemand een werk kopen waarvan bekend is dat het om roofkunst gaat. "Want dan is er sprake van heling en dat is wél strafbaar." Maar het blijft volgens hem uiteindelijk een ingewikkelde klus.