Het uitzetten en krimpen van 'zwelklei' bedreigt tienduizenden huizen: 'Kunnen helemaal kapot worden gedrukt'

In Utrecht woont Joost Visser in een normale rijtjeswoning. Zo'n 10 jaar geleden ontstonden er scheuren in een hoek van zijn woning. "Je zag er op een gegeven moment het daglicht door naar binnen komen", vertelt hij.

Dansen op het waterpeil

Hoe groot die scheuren waren, verschilde per seizoen. "Je zag het huis kantelen en omhoog komen als het weer nat is, en weer wegzakken als het droog is. En zo zie je letterlijk de hoek van het huis dansen op het waterniveau van de zwelklei."

Zwelklei komt volgens kennisinstituut Deltares vaak voor in Nederland. In die klei zit een mineraal dat extreem reageert op water. "Waar normale klei zonder die eigenschappen eigenlijk alleen maar kan krimpen, zal de zwelgevoelige klei ook gaan uitzetten als het watergehalte weer toeneemt", zegt onderzoeker Harry van Essen.

Kracht van een flatgebouw

Van Essen doet namens Deltares onderzoek naar het fenomeen. De afgelopen jaren zijn er verschillende boringen gedaan waarbij klei getest is op zwelgevoeligheid. "Uit een van de proeven die we hebben gedaan blijkt dat de kracht die omhoog drukt net zo groot kan worden als het gewicht van een flatgebouw van 24 verdiepingen."

Tot voor kort werd er gedacht dat zwelklei in Nederland niet voor grote problemen kon zorgen. Maar sinds de droge zomer van 2018 is daar verandering in gekomen. "Voor die tijd leefden we in een heel gematigd klimaat, waardoor die klei-eigenschappen niet tot uiting kwamen. Maar nu, met extreme droogte en neerslag, zie je dat die klei opeens gaat reageren."

Zwelmineraal

Hoe sterk de klei opzwelt of krimpt, is per plek verschillend, legt Van Essen uit. Het hangt onder meer af van de dikte van de kleilaag en of het zwelmineraal aanwezig is. Wel is het duidelijk dat het risico-gebied in Nederland groot is.

"Je hebt het rivierengebied. Dat is een groot afzetgebied van de rivieren, waar veel klei aanwezig is. Maar ook in Groningen, Zeeland en Limburg zitten flinke kleipakketten. Op al die locaties kan je de effecten van krimp en zwel verwachten."

Funderingsschade

Voor woningen is zwelklei tot nu toe een moeilijk te bestrijden probleem. Dat komt omdat het grondwater onder de woning niet altijd gelijk verdeeld is. "Dus aan één kant van een gebouw gaat de klei zwellen, en aan de andere kant niet. Dan kan dat huis dus helemaal kapot worden gedrukt. Dan komen er scheuren in en kan de fundering beschadigd raken."

Het duurde zeker 8 jaar voordat Joost erachter kwam dat zwelklei de funderingsschade van zijn huis veroorzaakte. Daar gingen meerdere onderzoeken aan vooraf. Er werden adviesbureaus ingeschakeld en de schade werd intussen alleen maar groter. Uiteindelijk kostte het hem zo'n 40.000 euro om alles te repareren.

'Collectief risico'

Deze schade wordt in Nederland niet vergoed. Want: eigen woning, eigen grond, eigen verantwoordelijkheid. Joost vindt dat een beetje dubbel. "Het is een risico dat we collectief in Nederland hadden. Maar als de kennis er was geweest, waren de kosten ook een stuk behapbaarder. Als we eerder hadden geweten wat er mis was, was er ook minder gevolgschade geweest en het herstel dus ook veel goedkoper."

Volgens Vereniging Eigen Huis is de overheid nu aan zet. "De overheid moet regie gaan voeren. Dat betekent dat er een nationale aanpak moet komen, en dat kost heel veel geld. Vorig jaar is er berekend dat het herstel van alle funderingsschade in Nederland zo'n 1 miljard euro per jaar gaat kosten", zegt Cindy Kremer van Vereniging Eigen Huis (VEH).

In kaart brengen

Naast een schadefonds moeten er nog een aantal andere dingen gebeuren, aldus Kremer. "De fundering van de woning zit letterlijk onder de grond, dat zie je niet. Uit ons onderzoek blijkt dat een heleboel mensen zich helemaal niet bewust zijn van het feit dat ze een risico lopen."

Dat moet volgens VEH eerst in kaart worden gebracht. "Dan weet je als huiseigenaar waar je aan toe bent, maar vervolgens moet de schade ook worden hersteld. Daar kun je huiseigenaren niet alleen voor laten opdraaien. De overheid moet bijdragen aan de kosten, maar mensen moeten ook geholpen worden. Mensen moeten worden ontzorgd."

Type fundering

Het kabinet wilde voor de zomer de plannen voor een Nationale Aanpak Funderingsproblematiek aan de Tweede Kamer sturen. In de tussentijd gaat het onderzoek van Deltares door. Zij willen uiteindelijk kunnen aangeven in welke gebieden schade verwacht kan worden.

"Dat is ook afhankelijk van het type fundering", zegt Van Essen. "Op het moment dat een huis op palen staat, hoef je niet zoveel problemen te verwachten van zwelklei." Vooral funderingen op staal lopen risico. "Dat zijn ondiepe funderingen. Die kunnen nogal wat effecten vertonen van de gevolgen van krimp en zwel."

Oplossingen

Aan oplossingen wordt gewerkt. "Twee ingenieurs die ook problemen hadden met zwelklei bij hun eigen woning hebben een soort plastic schort om hun huis heen gebouwd. Daarmee hebben ze hun huis geïsoleerd van de omgeving."

Maar dat is volgens Van Essen niet voor elke woning mogelijk. "In stedelijke gebieden, zoals Utrecht, is dat lastig. Maar het belangrijkste is dat je de grondwaterstand zo constant mogelijk houdt en de waterhuishouding probeert te reguleren."