Wordt het wantrouwen in de politiek nu nog groter? En 4 andere vragen beantwoord over de huidige politieke situatie

Na bijna 13 jaar premierschap stopt Mark Rutte ermee. Voor EenVandaag Vraagt vroegen we wat jullie willen weten over de huidige politieke situatie. Politicoloog Simon Otjes geeft antwoord op vijf van jullie vragen.

"Ik denk dat dit het goede moment is om het stokje door te geven", zei premier Rutte gisteren in zijn verklaring voorafgaand aan het debat over de val van het kabinet. Hij kondigde aan zich niet opnieuw verkiesbaar te stellen als lijsttrekker van de VVD. De partij komt later deze week met een nieuwe lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen in november.

1. Waarom wil men, na alles wat er gebeurd is, Rutte toch als demissionair minister-president laten zitten?

Dat heeft volgens Otjes met de motivering van een motie van wantrouwen te maken. "Niemand had verwacht dat die motie een meerderheid in de Tweede Kamer zou halen. De beslissing om een motie van wantrouwen in te dienen had een politieke grond."

"Het was vooral een manier om hem als lijsttrekker van de VVD te beschadigen. Dat was de berekening van Geert Wilders, Jesse Klaver en Attje Kuiken. En als Rutte niet langer beschadigd kan worden door een motie van wantrouwen, is het niet meer nodig om deze in te dienen."

2. Is het logisch dat Rutte zich nog gaat bemoeien met zijn opvolging?

Otjes twijfelt of Rutte zich erbuiten kán houden. "Misschien bemoeit hij zich nergens mee en zegt hij dat de beslissing over de nieuwe lijsttrekker van de partij niet aan hem is, maar ik denk niet hij zijn mond kan dichthouden."

In het verleden is het niet altijd goed gegaan als politieke leiders zich met hun opvolgers bemoeiden. "Oud-CDA-leider Ruud Lubbers had in 1994 niet voor de lijsttrekker Elco Brinkman gekozen, maar voor een andere kandidaat. Dat was een mes in de rug van Brinkman en dit leidde tot een verkiezingsnederlaag."

"Maar ook toen de politiek leider van GroenLinks Femke Halsema in 2010 haar opvolger Jolanda Sap koos was dat ook niet het grootste politieke succes van de afgelopen 20 jaar", vervolgt Otjes. "De partijtop zegde in 2012 het vertrouwen in Sap op."

3. Wat gaat er werkelijk veranderen nu Rutte gaat, wat kunnen andere partijen wel wat kabinet Rutte niet lukte?

"Het is niet zo dat met het vertrek van Rutte de hemel is opengegaan en de engelenkoren zijn begonnen met zingen", zegt Otjes. "De Nederlandse politiek is complex en moeilijk te veranderen. Een onderwerp als stikstof is niet anders op het moment dat Rutte is vertrokken."

"Het kan wel zo zijn dat de nieuwe politiek leider kiest om op die onderwerpen zijn of haar kracht in te zetten, om ervoor te zorgen dat daar iets verandert. Maar tegelijkertijd, als het probleem makkelijk op te lossen was, was het allang gebeurd. Ook de nieuwe premier moet op zoek naar meerderheden en compromissen."

Otjes benoemt wel dat de verkiezingen een hele andere dynamiek gaan krijgen. "Eerst waren de verkiezingen een referendum over de toekomst van Rutte. Maar nu is de centrale vraag wie onze toekomstige premier wordt. Wie kan die verantwoordelijkheid aan? Een maand geleden heeft Rutte nog gezegd dat een val van het kabinet in tijden van oorlog volgens hem niet verantwoord is."

4. Hoe wordt de lijst met onderwerpen bepaald die nog wel door het demissionaire kabinet mogen worden behandeld?

"De onderwerpen die niet meer door het demissionaire kabinet mogen worden behandeld heten 'controversiële onderwerpen'. Iedere Kamercommissie laat specialisten kijken naar welke onderwerpen ze wel of niet controversieel willen laten verklaren", zegt Otjes.

Bij sommige onderwerpen kan een groot deel van de partijen zeggen dat het belangrijk genoeg is om door te laten gaan. "Uiteindelijk beslist een meerderheid van de Kamer wat controversieel wordt verklaard."

5. Vergroot deze situatie het wanvertrouwen (en polarisatie) in de politiek?

Otjes benadrukt het verschil tussen vertrouwen en polarisatie. "Ik denk dat het vertrouwen in de persoon van Rutte erg laag was geworden en dat zijn vertrek in die zin kan bijdragen aan het vertrouwen in de politiek. Maar dat kan alleen als er een geloofwaardig persoon in het gat van de premier kan springen. Maar als mensen tijdens de verkiezingen een open vraag krijgen over wie er premier kan worden, vergroot dat wel het vertrouwen in de politiek."

De politicoloog vervolgt: "Polarisatie kent twee soorten, polarisatie tussen kiezers en tussen politieke partijen. De polarisatie tussen kiezers wordt door iedereen overschat. Veel kiezers hebben geen heldere mening over politieke vraagstukken."

"Bij polarisatie tussen politieke partijen is het ook gebruikelijk om te zeggen dat die hoog is." Als voorbeeld noemt Otjes de laatste Provinciale Statenverkiezingen. "De BoerBurgerBeweging (BBB) is tijdens de laatste verkiezingen heel groot geworden. De partij is op een aantal onderwerpen heel uitgesproken rechts, zoals bij stikstof. Maar op andere onderwerpen is de BBB veel genuanceerder dan andere politieke partijen zoals bijvoorbeeld Forum voor Democratie (FvD). In mijn ogen is de huidige Eerste Kamer minder gepolariseerd dan voor de verkiezingen. Ik denk dat we graag een groot probleem schetsen, maar dat het eigenlijk wel meevalt."

"De afgelopen jaren is het in Nederland zo dat er veel partijen van zowel de linker- als de rechterkant mee regeren. Dan komt het beleid vaak in het midden uit. En dan worden de scherpere randjes er nog afgevijld in de Eerste Kamer, of door betrokkenheid van belangenorganisaties. De schreeuwerige politieke debatten in Den Haag staan soms in schril contrast met de mate waarin er in het midden geploeterd wordt om naar politieke oplossingen te zoeken."