Welke verantwoordelijkheden heeft een lijsttrekker? En andere vragen over deze rol beantwoord

Onder anderen Dilan Yeşilgöz, Rob Jetten, Esther Ouwehand en Mirjam Bikker stellen zich (opnieuw) kandidaat als lijsttrekker van hun partij. We vroegen jullie wat jullie wilden weten over de rol van de lijsttrekker binnen een partij.

Anderhalve week na de val van het kabinet maakt de ene na de andere kandidaat-lijsttrekker zich bekend. Het is aan hen om stemmen binnen te gaan halen voor hun partij tijdens de Tweede Kamerverkiezingen op 22 november van dit jaar.

1. Wat is het verschil tussen de rol van de lijsttrekker, de fractievoorzitter en de partijvoorzitter?

Volgens universitair hoofddocent politieke communicatie aan de VU Amsterdam Mariken van der Velden kan een persoon in theorie de rollen van lijsttrekker, fractievoorzitter en partijvoorzitter tegelijk vervullen.

"Een lijsttrekker is de nummer 1 op de kandidatenlijst van een politieke partij. De fractievoorzitter is de eerste vertegenwoordiger van de partij in de Tweede Kamer. Vaak is deze persoon verantwoordelijk voor het stellen van vragen aan de coalitie tijdens de Algemene Beschouwingen. De partijvoorzitter is vergelijkbaar met een directeur bij grote bedrijven en neemt interne beslissingen binnen het partijbestuur", legt ze uit.

In de praktijk is het alleen bijna onmogelijk om tegelijkertijd fractievoorzitter en partijvoorzitter te zijn, volgens Van der Velden. Dit omdat beide functies veel werk met zich meebrengen. "Het is een dubbele baan. Een lijsttrekker streeft er wel vaak naar om de nieuwe fractievoorzitter te worden, als de partij niet in de regering komt."

2. Welke verantwoordelijkheden heeft een lijsttrekker?

"In Nederland hanteren we een zogenoemd gepersonaliseerd kiesstelsel, waarbij kiezers niet op politieke partijen maar op individuele personen in de Tweede Kamer stemmen". De lijsttrekker, die bovenaan de kandidatenlijst staat, voert de campagne en doet beloften aan de kiezers. Deze beloften kunnen aan hem of haar blijven kleven in de Tweede Kamer. Maar officieel draagt de lijsttrekker geen politieke verantwoordelijkheid", legt Van der Velden uit.

Je moet als lijsttrekker wel de lijn van de partij volgen, vervolgt ze. Al gebeurt dat niet altijd. "Pim Fortuyn was lijsttrekker voor Leefbaar Nederland. Hij deed uitspraken tijdens debatten die niet overeenkwamen met de standpunten van de partij. Met als gevolg dat hij uit de partij werd gezet." Maar dat is meer uitzondering dan regel, vertelt de universitair hoofddocent.

3. Is het zo dat de lijsttrekker van de grootste partij altijd de premier levert?

Hoewel het wel gebruikelijk is, levert de lijsttrekker van de grootste partij niet altijd de premier, weet Van der Velden. "In de jaren 80 werd de PvdA bijvoorbeeld de grootste partij, maar het waren de tweede en derde partijen - CDA en VVD - die besloten samen te regeren onder het Kabinet-Lubbers I."

De premier is onderdeel van de onderhandelingen, vertelt Van der Velden. "De verkiezingen gaan over de vertegenwoordiging van de partij in de Tweede Kamer. Op basis van die vertegenwoordiging besluiten degenen die wij hebben verkozen om ons te vertegenwoordigen in de politiek om een regering te maken."

"Als je een grotere partij bent, heb je meer macht in de onderhandelingen en dus meer zeggenschap. Als je er niet uitkomt met de grootste partij, kunnen andere partijen ook een coalitie proberen te vormen."

Traditioneel gezien had je in Nederland altijd drie grote partijen, weet Van der Velden. "Nu hebben we eigenlijk nog maar één grote partij over. En stel dat de VVD hypothetisch 3 zetels meer dan de andere middenpartijen weet te behalen, is het nog niet zeker dat de VVD in de coalitie komt." De universitair hoofddocent denkt daarom dat met de komende verkiezingen niet direct duidelijk zal zijn welke winnende partij de premier gaat leveren.

4. Hoe belangrijk is de rol van de lijsttrekker tijdens de komende Tweede Kamerverkiezingen?

Volgens Van der Velden zijn deze verkiezingen allesbepalend. "De lijsttrekker is degene die vanaf dit moment tot aan de verkiezingen het meest te zien is in de media. En de meeste mensen verkrijgen hun politieke informatie via de media. In het dagelijks leven kom je geen politici tegen waarmee je in gesprek kunt gaan."

"Televisiedebatten vormen voor veel mensen de belangrijkste bron van informatie op basis waarvan zij hun stem bepalen. Hoe de lijsttrekker het tijdens deze debatten doet, hoe hij/zij de ideeën van de partij presenteert en hoe de media op hem/haar reageert, heeft een grote invloed op het stemgedrag van mensen."

Naast het feit dat de lijsttrekker een goede politicus moet zijn, is het ook belangrijk om mediageniek te zijn. "Dit werd destijds duidelijk bij Job Cohen: hij was een goed politicus, maar geen debater en hij miste de noodzakelijke mediavaardigheden. Dat werd hem aangerekend. Je wil een lijsttrekker die uitblinkt op alle vlakken."

5. Wat doet een lijsttrekker?

"Hoewel het kan verschillen tussen de partijen, hoeft de lijsttrekker niet alles alleen te doen", vertelt Van der Velden. "De meeste Nederlandse partijen hebben een behoorlijke partijorganisatie waarin de communicatie met de achterban voor de lijsttrekker gedaan wordt. Zeker als de lijsttrekker nog in de Tweede Kamer zit of minister is."

"Partijen zijn zo geprofessionaliseerd dat ze hiervoor beleidsmedewerkers hebben. Maar het formuleren van beleid wordt bijna nooit alleen door de lijstrekker gedaan. Tijdens de partijcongressen wordt er gestemd over bepaalde punten in het verkiezingsprogramma en dat is typisch zo'n vorm om de partij intern bij elkaar te houden."