Wanneer ga je tegen complotdenkers in? 'Kijk goed welke relatie je met diegene wil houden'

Je kent vast de verhalen over het magnetisch worden door het coronavaccin, of gevaccineerden die worden gemicrowaved door de straling van 5G. Complottheoriën zijn van alle tijden. "De creativiteit verbaast je soms."

De schrijver van het scenario van de film I Am Legend uit 2007 met Will Smith heeft via Twitter nog maar eens benadrukt dat zijn film toch echt door hem verzonnen is. "Het is niet echt", schrijft hij. Hij doet dit omdat steeds meer vaccinweigeraars op social media het verhaal van de film gebruiken als reden om zich niet te laten vaccineren.

Er tegenin gaan

In de film I Am Legend krijgen mensen een wetenschappelijk gemanipuleerd virus en worden ze per ongeluk veranderd in vampier-zombies. Het komt vaker voor dat ogenschijnlijk belachelijke claims officieel worden ontkracht. In het verleden heeft NASA bijvoorbeeld ook ontkend dat het een kolonie met seksslaven op Mars heeft, nadat er op de nationale radio serieus over werd gesproken.

"Ik was in de eerste plaats verbaasd over de nieuwe creatieve complottheorieën", zegt Jan Willem van Prooijen, expert complottheorieën aan onder meer de Vrije Universiteit over de complottheoriën over de film I'm Legend. Terwijl hij er als expert heel wat kent. "Maar op zich is het wel goed om complotdenken niet op zijn beloop te laten. Dat mensen daar gewoon tegenin gaan en zeggen: 'dit is flauwekul.' Dat is heel goed."

Status van de weerlegging

Maar je moet ook geen wonderen verwachten van mensen die hier in geloven, zegt Van Prooijen. "Als mensen denken dat wat er in de film I Am Legend gebeurt, hypothetisch is voor hoe de vaccinatiecampagne hier gaat uitpakken, dan kun je er dus iets van zeggen, maar het is moeilijk om mensen ervan af te brengen."

"Dit was uiteindelijk een individu die erop Twitter tegenin ging, dat geeft er niet een enorme status aan." Maar dat kan natuurlijk wel, als iemand met meer status een complottheorie ontkent. "Als Barack Obama bijvoorbeeld echt zijn geboortecertificaat laat zien om de claim dat hij niet in Amerika is geboren, te weerleggen. Dan geef je dat dus status."

Landelijke impact

Maar of je dat moet doen, hangt ervan af, zegt Van Prooijen. "Er zijn voor en nadelen, maar als er een theorie is met landelijke impact, dan kan het wel lonen om er met status tegenin te gaan."

"Maar je moet ze wel serieus nemen en jezelf eerst afvragen: 'welke relatie wil ik met deze persoon?' Voor hetzelfde geld is het je partner, broer of zus of een van je kinderen. Iemand met wie je in de toekomst nog door een deur wil. Dan moet je diegene serieus nemen. En je ook verdiepen in die complottheorie om goed te weten wat er niet aan klopt. Goed het gesprek aangaan en respect hebben."

Complottheorieën zonder bewijs

Maar iemand serieus blijven nemen kan lastig zijn. "Mijn indruk is wel dat vooral de laatste tijd, door de invloed van social media, de theorie uit de complottheorie lijkt te gaan", zegt Van Prooijen. "Na de Kennedy-moord gingen detectives uren lang naar de film zitten kijken om te kijken of het een complot kon zijn, of daar bewijzen voor waren. Maar nu roept iemand iets op social media en gaat het al leven omdat mensen dat papegaaien."

"Als mensen dit zeggen, zal het wel kloppen, denken mensen dan. Zonder enig bewijs wordt dan iets belachelijks geloofd." Dan ontstaat het een theorie dus doordat veel mensen het verspreiden en herhalen. "Mensen hoeven het ook niet voor 100 procent te geloven, maar zeggen: het is plausibel genoeg en gaan er dus naar handelen." Een beetje: waar rook is, is vuur.

Wantrouwen in de wetenschap

I Am Legend gaat over het virus dat schadelijk is voor de mensen, dat opzettelijk is toegebracht. Het gaat niet over het vaccin, waarover het complot voor vaccinweigeraars nu om gaat. "Dat komt vaker voor. Dat fictieverhalen in een iets andere vorm complotten worden."

Complotdenken is heel schadelijk, maar niet iedere complotdenker kan direct kwaad, zegt Van Prooijen. "Maar deze theorie bij de film I Am Legend, kan wel heel erg kwaad, want het zet mensen aan tot wantrouwen in de wetenschap, terwijl dat ons juist uit de coronacrisis moet halen. Of het geloof dat de aarde plat is bijvoorbeeld, dat knaagt ook aan het wantrouwen in de wetenschap. Complottheorieën kunnen dus direct of indirect wel kwaad."