Waarom verzamelde het leger data over Nederlanders? 'Dit is geen taak van de krijgsmacht'

Het Nederlandse leger heeft sinds de corona-uitbraak veel informatie verzameld over haar eigen samenleving. "Zorgwekkend, want het leger is er niet voor om de eigen bevolking in de gaten te houden", zegt defensiejournalist Dieuwertje Kuijpers.

Grote hoeveelheden data over diverse complottheorieën zijn door onze eigen krijgsmacht op eigen grondgebied verzameld, om zo een beeld te krijgen van mogelijke maatschappelijke onrust. Defensie wilde al langer een centrum om informatie als wapen te kunnen gebruiken, de huidige pandemie is er nu voor gebruikt, dat blijkt uit onderzoek van NRC.

Flinterdunne wetenschappelijke basis

"De krijgsmacht probeert momenteel een inhaalslag te maken en dat is niet geheel onterecht", zegt Dieuwertje Kuijpers, politicoloog en defensiejournalist. "Alles wordt steeds meer digitaal en Defensie probeert daarin mee te gaan. Maar als het bijvoorbeeld gaat om de effecten van nepnieuws, dan heb je echt kennis van methodes nodig om dat te kunnen meten en die lijkt bij de krijgsmacht te ontbreken."

Volgens Kuijpers wordt het probleem eigenlijk tweeledig. "Het volgen van Nederlandse civiele doelen is de taak van ons leger ten eerste al niet, daarnaast gebruiken ze ook nog eens twijfelachtige methodes. Die klinken erg gewichtig, terwijl de wetenschappelijke basis echt flinterdun is."

Defensie overschrijdt bevoegdheden

Volgens Kuijpers riekt dit naar een experiment van de krijgsmacht onder het mom ook iets met '(des)informatie te moeten doen'. "Dit is in principe geen taak van de krijgsmacht; die is er voor de veiligheid van de staat. We hebben civiele diensten voor de veiligheid op straat. Op het moment dat defensie de vijand van de staat op straat gaat zoeken, lopen deze terreinen door elkaar."

"Toch raakt dit experiment de werkzaamheden van defensie wel", vertelt Sico van der Meer, expert Veiligheid en Defensie bij Clingendael; het Nederlands Instituut voor Internationale Relaties. Hij denkt namelijk niet dat dit experiment bedoeld is om de bevolking te bespioneren. "Het is er juist echt om desinformatie in bijvoorbeeld complottheorieën te onderzoeken."

Complottheorieën

"Tegenwoordig zijn er namelijk steeds meer risico's dat complottheorieën bijvoorbeeld ook aangewakkerd worden door het buitenland. Ik begrijp heel goed dat defensie hier inzicht in wil krijgen om de effecten op burgers te onderzoeken." Oorlogen worden tegenwoordig op andere fronten uitgevochten en dus is de krijgsmacht zich volgens van der Meer aan het voorbereiden op een informatie-oorlog, maar juridisch gezien moeten ze dat echt op een andere manier regelen."

Dat zit 'm er volgens van der Meer in dat inlichtingen- en veiligheidsdienst AIVD ervoor bedoeld is om de democratische rechtsorde en de nationale veiligheid te beschermen en daarin gecontroleerd wordt. Het leger wordt niet op dat niveau in de gaten gehouden, terwijl die controles heel belangrijk zijn als er met zoveel privacygevoelige bestanden en data aan de haal wordt gegaan.

Dit is echt een soort van overenthousiaste knulligheid met verstrekkende gevolgen.

Dieuwertje Kuijpers, politicoloog en defensiejournalist

Experiment niet gestopt

"De controle op geheime diensten is al lastig genoeg", merkt ook Dieuwertje Kuijpers op. "Veel dingen moeten nou eenmaal geheim blijven. Als dan ook het leger bij inlichtingenzaken betrokken raakt buiten de gebaande paden om, is controle niet meer te doen. Dit is echt een soort van overenthousiaste knulligheid met verstrekkende gevolgen."

Het ministerie van Defensie laat in een schriftelijke reactie aan EenVandaag weten niet onrechtmatig te handelen. "In tijden van crisis wordt van de overheid verwacht onderling samen te werken en relevante en bruikbare informatie met elkaar te delen." Ook geeft het ministerie aan niet geïnteresseerd te zijn in individuen en enkel de bredere ontwikkelingen te volgen. "De analyses zijn bedoeld om de besluitvorming van Defensie te ondersteunen en te verbeteren. Zo draagt Defensie op een zo goed mogelijke manier bij aan de bestrijding van de crisis. Dit experiment is daarom ook niet gestopt."