Terug naar herbruikbare schoolboeken? Steeds meer kritiek op wegwerpboeken: 'We gooien 60.000 kilo papier weg'

Ieder jaar eindigen talloze schoolboeken in de papierbak, omdat leerlingen voornamelijk nog wegwerpboeken krijgen aangeboden. Te duur en niet duurzaam, vindt Theo Witte van het 'RED-Team Onderwijs'. Er zijn namelijk betere alternatieven, zegt hij.

Schoolboeken worden geproduceerd in andere landen en moeten elk jaar naar Nederland worden verscheept. Dat zorgt voor extra CO2-uitstoot. "Wat is dit voor voorbeeld aan leerlingen, in een tijd waar we steeds duurzamer moeten leven", vraagt Witte zich hardop af. Hij is voorzitter van 'RED-Team Onderwijs', een zelfbenoemd collectief van kritische onderwijsexperts en auteur van een methode Nederlands bij een kleine uitgeverij.

Niet langer boeken kaften

Kaften was lange tijd een traditie in het onderwijs: leerlingen moesten zuinig zijn op hun schoolboeken, zodat die het volgende jaar konden worden hergebruikt door anderen. Ouders betaalden zelf voor de boeken via een bijdrage aan een boekenfonds, waardoor boeken kostbaar waren.

Maar het systeem voor schoolboeken is de afgelopen 15 jaar erg veranderd. In 2008 werd de Wet gratis schoolboeken ingevoerd, waardoor ouders niet meer zelf voor de boeken hoefden te betalen. Daarnaast stappen scholen steeds vaker over op een systeem met niet-herbruikbare leerboeken.

320 euro per leerling

Sinds de invoering van de gratis boeken ontvangen scholen jaarlijks zo'n 320 euro per leerling aan overheidsgeld om materiaal aan te schaffen. Scholen moeten bij het inkopen van boeken aan Europese regels voldoen.

"Een school wil kwaliteit voor een goed uitlegbare prijs, het liefst binnen het bedrag van 320 euro per leerling per jaar", zegt adviseur leermiddelen Berna Laumen van onderwijsgroep Quadraam, die 14 middelbare scholen in Gelderland heeft.

Digitale lesmogelijkheden

Tegelijkertijd zijn de digitale lesmogelijkheden de laatste jaren groter geworden. "Vanuit scholen was daarom de vraag om zowel online als met papier te werken", zegt directeur David Molenaar van Malmberg, een uitgeverij van schoolboeken en ander lesmateriaal.

Vanaf 2017 ontwikkelde Malmberg naar eigen zeggen in samenwerking met scholen en docenten het zogenoemde LiFo-model. Dat is een model waarbij scholen een licentie kunnen kopen voor online lesmateriaal, met daarbij een leerwerkboek dat jaarlijks opnieuw moet worden aangeschaft. Andere uitgeverijen volgden daarna dit voorbeeld.

Kritiek op LiFo-model

Uitgeverijen Malmberg, Noordhoff en ThiemeMeulenhoff bieden tegenwoordig alleen nog maar dit LiFo-model aan. Door de nieuwe manier hebben scholen geen werk meer aan het inleveren van boeken en het onderhandelen met distributeurs vergt daardoor in veel gevallen minder tijd.

Maar er klinkt ook veel kritiek op het gebruik van lesboeken die maar één schooljaar meegaan. Volgens Witte van het 'RED-Team Onderwijs' is het LiFo-systeem op de lange termijn namelijk een stuk duurder en minder duurzaam dan het klassieke model, omdat boeken niet meer worden hergebruikt.

Docenten of schoolbesturen?

Toch kiezen steeds meer scholen voor dit systeem. Witte zegt dat het meestal niet de docenten zijn die hiervoor kiezen, maar schoolleiders en bestuurders. "Ze zijn gevoelig voor modieuze verkooppraatjes van de uitgevers. Ze hebben niet door dat ze veel te dure producten aanschaffen waar ze soms jaren aan vastzitten."

Malmberg weerspreekt dat schoolbesturen vooral de keuze voor de boeken maken. Het zijn volgens de uitgever 'primair de docenten, georganiseerd in vaksecties, die de keuze maken met welke lesmethode ze willen gaan werken'.

'Klassiek systeem is goedkoper'

De kritiek van Witte gaat verder, want naast het gebrek aan de keuzevrijheid voor de docenten, vindt hij ook de prijs voor leermiddelen een probleem. Het is volgens hem duurder om jaarlijks nieuwe boeken en licenties aan te schaffen voor leerlingen.

Dat kan adviseur leermiddelen Laumen van Quadraam beamen. Een nieuw leerboek dat jaren meegaat is weliswaar gemiddeld enkele tientjes duurder per leerling, maar dat aankoopbedrag kan wel over meerdere jaren worden uitgesmeerd, legt ze uit.

60.000 kilo aan papier

Met het nieuwe systeem worden na één jaar gebruik stapels boeken weggegooid of ze verdwijnen in de kast. "We weten wat we voor de elf scholen van ons bestuur, waarvoor wij de inkopen samen doen, dit jaar weg hebben gegooid. Dat is zo'n 60.000 kilo aan papier", vertelt Laumen.

Omdat scholen boeken gratis aan de leerlingen geven, is er ook geen tweedehands markt. Terwijl een boek in het oude systeem ongeveer 4 jaar meeging.

'Een zekere milieubelasting'

"Het is inderdaad zo dat schoolboeken een zekere milieubelasting met zich meebrengen", erkent Molenaar van Malmberg. Maar bij de uitgeverij zijn ze naar eigen zeggen bezig met het verduurzamen van de boeken.

"We zijn al voor één methode bezig met een pilot, waar we ook de extra keuze geven om te kiezen voor de optie digitaal plus lesboek of digitaal plus werkboek. Dan heb je meer opties als school om het budget te gebruiken en rekening te houden met duurzaamheid." Daarnaast zegt Malmberg te kijken naar het gebruik van beter gerecycled papier en alternatieve bindingsmethoden.

In boeken kunnen schrijven

Het feit dat de leerlingen de boeken niet na een jaar meer hoeven in te leveren, biedt ook de mogelijkheid om in de boeken te kunnen schrijven. Dat wordt als een van de grote voordelen gezien van dit systeem. Volgens Molenaar is het daarnaast tegenwoordig noodzakelijk om actueel te zijn en snel te kunnen springen op maatschappelijke discussies: "Bijvoorbeeld met de genderdiscussie, die was 5 jaar geleden minder prominent. We moeten aansluiten op de leefwereld van de leerlingen."

Adviseur leermiddelen Laumen zegt dat het wel meevalt met de aanpassingen die in het lesmateriaal worden gedaan. "Dat het actueel is, valt tegen", vindt ze. "De wijzigingen zijn zo marginaal dat we vinden dat je daar niet een nieuw boek voor moet drukken."

Klachten van docenten

Witte zegt dat er genoeg docenten zijn die het anders willen. Via 'RED-Team Onderwijs' krijgt de voorzitter veel klachten van onderwijzers binnen die volgens hem 'vastzitten' aan het LiFo-model van de uitgeverijen.

"Ik vind het belangrijk dat de docenten zelf kunnen kiezen met welke boeken ze willen werken", benadrukt hij. "Niet alle scholen willen digitaliseren, maar omdat uitgeverijen niks anders aanbieden word je als school gedwongen voor een model te kiezen waarbij je een licentie nodig hebt."

Alternatieve systemen

Witte wijst erop dat er meerdere alternatieven voor het systeem zijn die goedkoper en bovendien duurzamer zijn. Zijn tip is om het simpel te houden: "Ga terug naar de basis." Hij pleit daarom voor de terugkeer van het bekende boekenfonds.

"Herstel het ritueel van boeken ophalen aan het begin van het schooljaar en weer inleveren aan het eind", roept hij op. "Dat is beheersbaar, verreweg het goedkoopst, duurzaam en pedagogisch heel erg verantwoord." Demissionair minister Robbert Dijkgraaf van Onderwijs wil een onderzoek naar een duurzamer en goedkoper systeem voor schoolboeken.