Openbaar Ministerie vertelt openlijk over omstreden undercovermethode 'Mr. Big'

Het is een ultieme poging om ernstige misdrijven alsnog op te lossen: de inzet van de opsporingsmethode 'Mr. Big'. Daarbij doen undercoveragenten alsof ze criminelen zijn. Het OM vertelt exclusief bij EenVandaag over de even geheime als omstreden methode.

De undercoveroperaties worden uitgevoerd door een speciaal politieteam: Werken onder Dekmantel (WOD). "Het uiteindelijke doel van zo'n operatie is waarheidsvinding", vertelt persofficier van justitie Mara van den Berg. "We willen weten wat er is gebeurd. Je kunt er belastend bewijs mee vinden, maar ook ontlastend bewijs."

Flinke strafeisen in cold case zonder lijk

Volgende week doet de rechtbank uitspraak in de zaak rond de verdwijning van de Amsterdamse drugshandelaar Patrick van Dillenburg (38), waar de Mr. Big-methode werd gebruikt. Justitie heeft 17 jaar cel geëist tegen Ad K. (50) en Fred T. (60) voor de 'doodslag' van Van Dillenburg. Die verdween spoorloos in januari 2002, maar zijn lichaam werd nooit gevonden.

Toch gaat het OM uit van een misdrijf: "Wij gaan er vanuit dat er kort voor de verdwijning van het slachtoffer een ripdeal heeft plaatsgevonden", zegt persofficier Van den Berg. "Drugs van hem zijn gestolen en hij is om het leven gebracht. Het gaat erom dat wij buiten gerede twijfel kunnen vaststellen dat iemand is overleden. Wij vinden dat daar sprake van is in deze zaak."

Laatste redmiddel

Al in 2002 had de recherche K. en T. in beeld als verdachte, maar hard bewijs ontbrak en het onderzoek liep vast. Om de cold case toch nog op te lossen, gaf het OM in Amsterdam in 2015 opdracht aan de recherche om de speciale undercovermethode in te zetten. Bij de inzet van 'Mr. Big' doen undercoveragenten net alsof ze grote criminelen zijn. Hun opdracht is om in contact te komen met een verdachte van een zwaar misdrijf en hem uiteindelijk tot een bekentenis te verleiden.

De methode wordt bij hoge uitzondering ingezet. In hoeveel zaken precies is strikt geheim. Meestal gaat het om ernstige levensdelicten, waarin hard bewijs ontbreekt. Politie en justitie zien het als een laatste redmiddel. Over de inzet van undercovers wordt in dit soort zaken volgens het OM van te voren 'heel goed nagedacht'. "Er vindt een uitvoerig voortraject plaats, waarin de officier van justitie de werkwijze uitgebreid bespreekt met het rechercheteam", vertelt Van den Berg.

Bekentenis Ad K.

Maandenlang creëerden undercoveragenten een zogenaamd crimineel netwerk rond de zwaar verslaafde Ad K., in een poging om hem tot een bekentenis te verleiden. "Over deze opsporingsmethode kan ik ook zeggen dat we heel goed kijken naar de verdachte. Zowel op sociaal vlak als zakelijk vlak", vertelt Van den Berg. "Daarna stellen we onszelf de vraag: hoe kan een undercoveragent contact maken met een verdachte? Dat wordt heel zorgvuldig voorbereid."

Uiteindelijk vertelde Ad K. tegen de undercoveragenten dat hij Patrick van Dillenburg om het leven bracht. Volgens Ad deed hij dit samen met de Noordwijkse XTC-handelaar Fred T. Uit opnames van het undercover-team blijkt dat Ad K. de volgende biecht aflegt: "Het was op een industrieterreintje in Halfweg. Daar heb ik hem voor z'n kop geknald. Toen hebben we hem eerst begraven en daarna beton erop gegooid. Toen dachten we dat iemand het wist. We hebben hem weer uit het beton gehaald en door de shredder gegooid. De resten hebben we uitgestrooid over een bollenveld."

Het was op een industrieterreintje in Halfweg. Daar heb ik hem voor z'n kop geknald. Toen hebben we hem eerst begraven en daarna beton erop gegooid.

De bekentenis van Ad K.

Broodje aap

Drie maanden na zijn arrestatie ontkende Ad K. in een interview met EenVandaag dat hij bij de moord betrokken was. "Ik heb hem absoluut niet vermoord. Ik zit onschuldig vast. Ik heb die undercoveragenten een broodje aap verkocht." Tijdens de behandeling van de strafzaak voegde hij daar tegenover de rechters aan toe: "Ik dacht: ik moet een zo groot en gruwelijk mogelijk verhaal vertellen, zodat ik kon werken in die zogenaamde criminele organisatie van de undercoveragenten."

Het OM is niet onder de indruk van de ontkenning van K: "Wat wij van belang vinden is dat deze verdachte tijdens de undercoveroperatie uit zichzelf over de moord is begonnen. Op latere opnames komt hij niet opeens met het verhaal: 'Dit klopt niet'. En bovendien hebben wij in dit dossier meer bewijsmiddelen tegen hem verzameld." Zo zijn er op de woonboot van Ads vriendin Baukje belastende gesprekken afgeluisterd. Daarin heeft K. het over een cold case, waarop Baukje zegt: "Want jij bent een moordenaar." Enkele getuigen legden bovendien belastende verklaringen af over Ad.

'Vonnis cruciaal voor toekomstige undercover-trajecten'

"Dit vonnis is cruciaal voor toekomstige undercover-trajecten", zegt hoogleraar strafrecht Sven Brinkhoff. Hij kent het politiedossier goed en publiceerde onlangs een wetenschappelijk artikel over de veel bediscussieerde 'Mr. Big'-methode. De Hoge Raad vernietigde in 2018 de vonnissen in twee andere moordzaken waarbij 'Mr. Big' werd ingezet. Beide zaken moeten over, omdat de rechters volgens de Hoge Raad onvoldoende motiveerden waarom de verdachten hun bekennende verklaringen tegenover de undercovers in vrijheid hebben afgelegd en waarom deze voor het bewijs mochten worden gebruikt.

In dat arrest scherpte de Hoge Raad daarmee de regels aan, om het risico om een valse bekentenis te verkleinen. Een van de zaken die nu opnieuw wordt beoordeeld is die tegen Wim S., veroordeeld tot 20 jaar gevangenisstraf voor de moord op zijn vriendin in 2010. In het Spaanse Marbella vertelt S. in 2014 tegen zijn vriend 'Joep' dat hij haar om het leven bracht, in ruil voor een vaste baan. Boezemvriend 'Joep' blijkt in werkelijkheid een undercoveragent te zijn. EenVandaag maakte in 2015 een reportage over deze zaak.

'Kostbare vorm van manipulatie'

Strafrechtdeskundigen hebben veel kritiek op het bewijs dat justitie verzamelt met behulp van de 'Mr. Big'-methode. Rechtspsycholoog Robert Horselenberg is verbonden aan Maastricht University en maakte zich in een artikel in de Volkskrant boos over 'deze kostbare vorm van manipulatie' door justitie, waarbij de kans op een valse bekentenis volgens hem 'knettergroot' is.

Hoogleraar strafrecht Brinkhoff zegt over de Van Dillenburg-zaak: "Je moet je als politie en OM wel erg achter de oren krabben of je dit zware middel wilt inzetten bij dit soort kwetsbare verdachten, die zo arm en verslaafd zijn als Ad K. Als hij dan duizenden euro's krijgt van de undercoveragenten en door hen luxe mee uit eten wordt genomen, ga je natuurlijk wel twijfelen of zijn bekentenis echt betrouwbaar is."

'Traject van minuut tot minuut bijhouden'

De 'Mr. Big'-methode ontstond in Canada. Brinkhoff wijst erop dat, na een gerechtelijke dwaling, het uitgangspunt van de Canadese hoogste rechters is dat de methode onbetrouwbaar is. Het zou volgens Brinkhoff daarom goed zijn als politie en justitie veel transparanter te werk gaan bij de inzet van de methode. "Het traject moet eigenlijk van minuut tot minuut worden bijgehouden. In Canada is het heel gebruikelijk dat de undercoveragenten alle gesprekken opnemen, zodat rechters het bewijs veel beter kunnen toetsen."

Het Openbaar Ministerie is het niet met die kritiek eens, zegt persofficier Mara van den Berg: "Er zijn in het onderzoek naar de verdwijning en doodslag van Van Dillenburg juist wel voldoende controlemiddelen om het undercover-traject te toetsen." Zij wijst erop dat de undercoveragenten meerdere gesprekken met de verdachte hebben opgenomen. "Bovendien zijn dezelfde agenten ook gehoord door de advocaten tijdens de rechtszaak. De inzet van deze methode is rechtmatig. Wij hebben dan ook vertrouwen dat het zal leiden tot een veroordeling."