Kan een mogelijk minderheidskabinet met gedoogpartner de grote vraagstukken wel aanpakken? En andere vragen over gedoogsteun beantwoord

Sinds de VVD heeft aangegeven niet in een nieuwe regering te stappen lijkt een meerderheidskabinet over rechts van tafel. De meest voor de hand liggende optie is nu een minderheidskabinet met gedoogpartner. Wij vroegen wat jullie daarover wilden weten.

We kregen veel vragen binnen over gedogen en een kabinet met een gedoogconstructie. Jullie vragen worden beantwoord door hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam Sarah de Lange en universitair hoofddocent politieke communicatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam Mariken van der Velden.

1. Hoe ziet een gedoogconstructie eruit?

Bij een minderheidsregering met gedoogsteun zijn er een of meerdere partijen die tot het kabinet toetreden en een of meerdere partijen die de minderheidsregering gedogen, legt hoogleraar De Lange uit. "De partijen in het kabinet leveren ministers en staatssecretarissen. De gedoogpartner belooft de regeringscoalitie niet ten val te brengen door een motie van wantrouwen in te dienen of te ondersteunen."

Bij een minderheidskabinet hebben de regerende partijen niet automatisch een meerderheid aan zetels in de Tweede Kamer, zegt universiteit hoofddocent Van der Velden. Dus moeten ze per voorstel bij andere partijen in het parlement steun zoeken om toch tot een meerderheid te komen. Dat kan bij een gedoogpartner.

Volgens politicoloog De Lange komen minderheidskabinetten met gedoogsteun al vroeg in de Nederlandse parlementaire geschiedenis voor. "Begin 20ste eeuw kregen enkele kabinetten gedoogsteun omdat zij geen meerderheid in de Eerste Kamer hadden. Maar het bekendste minderheidskabinet met gedoogsteun is Rutte I, dat tussen 2010 en 2012 door de PVV gedoogd werd."

2. Zijn er voorwaarden of regels als gedoogpartner van een kabinet?

Doorgaans worden de afspraken tussen de betrokken partijen vastgelegd in een gedoogakkoord, zegt De Lange. Daarin staat met welke plannen van het kabinet de gedoogpartner het allemaal eens is. En welke plannen deze gedogende partij dus steunt als ze in de Tweede Kamer ingediend worden.

De politicoloog zegt dat er geen formele regels voor gedoogsteun zijn: "De regels worden gemaakt door de partijen die met elkaar onderhandelen. Zo kan bijvoorbeeld worden vastgelegd dat de gedoogpartner elk jaar voor de begroting stemt. En soms worden afspraken gemaakt over de beleidsterreinen waarop de gedoogpartner het kabinet wel of juist niet steunt."

Die afspraken kunnen schriftelijk maar ook mondeling worden gemaakt, legt ze uit. "Het staat politieke partijen vrij zich te gedragen zoals ze willen als het om het steunen van een kabinet gaat. Zowel gedoogpartners als regeringspartijen kunnen ontevreden zijn en een motie van wantrouwen steunen." Ook als dat in eerste instantie niet de afspraak was.

3. Wat gebeurt er als het kabinet geen steun krijgt van de gedoogpartner voor een hervorming?

Een gedoogpartner belooft van tevoren voor een pakket aan onderwerpen steun te geven, zegt universitair hoofddocent Van der Velden. "Zo is het niet ondenkbaar dat als de VVD een mogelijk kabinet van PVV en NSC gedoogt, de partij steun uitspreekt voor nieuw migratiebeleid. Maar op het gebied van bijvoorbeeld de zorg wordt dat lastiger, omdat de partijen daarover flink van mening verschillen."

In dat laatste geval legt het kabinet een voorstel neer bij andere partijen in de Tweede Kamer om een meerderheid te krijgen voor de plannen. "Er ontstaan pas problemen als de gedoogpartner een motie van wantrouwen indient of een motie van wantrouwen van een oppositiepartij steunt", voegt De Lange daaraan toe.

4. Kunnen de grote vraagstukken wel worden aangepakt als er gedoogd wordt?

Dat is juist een van de grote voordelen van een minderheidskabinet met gedoogakkoord, zegt De Lange. "Als de gedoogpartner niet aan een grote hervormingen wil meewerken, kan het kabinet op zoek gaan naar oppositiepartijen in het parlement die de hervorming wél steunen, zonder dat er meteen een regeringscrisis ontstaat. In theorie geeft een minderheidskabinet met gedoogpartner oppositiepartijen dus een iets grotere rol."

"Tegelijkertijd: als de gedoogpartner de hervormingen steunt, staat niets nieuwe wetgeving in de weg. Dan functioneert het minderheidskabinet met gedoogpartner eigenlijk hetzelfde als een meerderheidskabinet", legt ze uit.

5. Zijn er andere landen met een gedoogconstructie? Hoe werkt dat daar?

"Jazeker, een land als Denemarken staat bekend om haar minderheidskabinetten en gedoogakkoorden", weet De Lange. "In Denemarken werkt dit prima. Wel moet worden aangetekend dat Denemarken geen Eerste Kamer heeft die meerderheidsvorming compliceert. Verder heeft het land sterke commissies waarin aan wetgeving wordt gewerkt. Daar hoeft het kabinet niet met alle voorstellen te komen en vindt veel samenwerking en overleg tussen partijen plaats."

Van der Velden vertelt dat er ook in andere Scandinavische landen minderheidskabinetten zijn geweest, waaronder Noorwegen en Zweden. In sommige gevallen hadden die regeringen niet eens een vaste gedoogpartner. "Dan moeten ze dus voor ieder beleidsplan steun zoeken bij andere partijen."

6. Is gedogen niet hetzelfde als deelnemen en een smoes om in de toekomst niet verantwoordelijk te worden gehouden voor wanbeleid?

Een kabinet gedogen is niet hetzelfde als deelnemen aan een kabinet, benadrukt De Lange. "Omdat niet op alle beleidsterreinen steun aan het kabinetsbeleid hoeft worden gegeven. Ook levert de gedoogpartner geen ministers en staatssecretarissen. Die kunnen dus ook geen brokken maken en de partijreputatie beschadigen."

De politicoloog wijst erop dat een gedoogpartij door kiezers wel degelijk verantwoordelijk gehouden kan worden voor het beleid van een regering waar die partij dus officieel geen onderdeel van uitmaakt. "Zolang media duidelijk maken waar die partij wel en niet medeverantwoordelijk voor is."

7. Geeft gedoogsteun niet onevenredig veel macht aan een gedoogpartij?

"Als het gedoogakkoord niet goed is doordacht, ontstaat inderdaad het risico dat de gedoogpartij steeds opnieuw het onderste uit de kan zal proberen te halen bij nieuwe onderhandelingen", zegt De Lange daarover. "Daarom wordt er meestal voor gekozen om het gedoogakkoord goed dicht te timmeren."