Is een republiek goedkoper dan een koningshuis? En andere vragen over een mogelijk afschaffen van de monarchie beantwoord

Het koningshuis moet worden afgeschaft, vindt een meerderheid van de leden van GroenLinks-PvdA. Het staat ook in hun verkiezingsprogramma. Wij beantwoorden jullie vragen over het mogelijk afschaffen van de monarchie.

Historicus Arnout van Cruyningen, hoogleraar Staatsrecht aan de Radboud Universiteit Paul Bovend'Eert, en staatsrechtdeskundige en oud-politicus voor de PvdA Peter Rehwinkel beantwoorden de vragen. Alledrie publiceerden zij over de geschiedenis, werking en toekomst van het Nederlands koningshuis.

1. Waarom wordt de discussie over het afschaffen van de monarchie nu (weer) gevoerd?

Afgelopen zaterdag werd op het GroenLinks-PvdA-congres een voorstel ingediend om de monarchie af te schaffen. De indieners noemden de monarchie en bijbehorende erfopvolging "een verouderd systeem van ongelijkheid". Ze wezen op de miljoenen die elk jaar naar het koningshuis gaan. Het voorstel werd aangenomen met een kleine meerderheid van 52 procent.

Staatsrechtdeskundige Peter Rehwinkel beschouwt het voorstel als een kantelpunt: "GroenLinks had de afschaffing van de monarchie al eerder in het verkiezingsprogramma staan, net als de SP en BIJ1, maar het is nu voor het eerst dat een grote partij het in het programma opneemt. En het is niet uit te sluiten dat een andere partij zal volgen, programma's van bijvoorbeeld D66 en NSC zijn nog niet definitief."

"Juist premiers afkomstig uit de PvdA maakten zich vaak sterk voor de monarchie", zegt historicus Arnout van Cruyningen. "Wim Kok heeft er bijvoorbeeld voor gezorgd dat het huwelijk van de huidige koning zonder al te veel kleerscheuren verliep." Van Cruyningen denkt daarom dat het congres-voorstel is ingegeven door enkele mensen. "Er werd niet gesproken vanuit een principieel punt, maar over allerlei onderbuikzaken zoals prins Bernhard en de NSDAP."

Hij erkent wel dat de groep die pleit voor het afschaffen van de monarchie groter is geworden. "Er is altijd een kleine groep geweest die principieel tegen erfopvolging is, maar sinds corona is er steeds meer kritiek op de koning en de monarchie. Dat heeft deels te maken met het gedrag van de koning, maar ook met een toegenomen wantrouwen tegenover allerlei staatsinstellingen."

2. Wat is het alternatief voor een monarchie?

"Het alternatief is een parlementaire republiek, oftewel: een republiek met een president", zegt hoogleraar staatsrecht Paul Bovend'Eert. Dit alternatief staat ook in het verkiezingsprogramma van GroenLinks-PvdA. "We zouden dan geen koning meer hebben als staatshoofd en er is geen erfopvolger", legt hij uit. Daaraan voegt hij toe dat dat niet betekent dat het huis van Oranje verdwijnt: "De familie wordt dan gewoon burger."

Historicus Van Cruyningen vraagt zich af of de rol van een president wel wenselijk is. "Je krijgt namelijk een figuur met een politieke achtergrond, terwijl het mooie van een koning juist is dat hij niet tot een bepaalde partij behoort. In een verdeeld land als Nederland ben ik bang dat je je nog meer strijd op de hals haalt als je presidentsverkiezingen gaat organiseren."

Rehwinkel denkt daar ook zo over: "In mijn hart ben ik misschien wel republikeins, maar ik zie het in deze gepolariseerde tijden niet snel gebeuren dat een president het vertrouwen krijgt van het het overgrote deel van de Nederlandse bevolking."

Volgens hem kunnen we onze energie beter richten op het moderniseren van de monarchie: "Dat gebeurt al. De koning is bijvoorbeeld niet meer aanwezig bij de kabinetsformatie. Wat mij betreft kunnen we aan de modernisering verder werken, zonder de monarchie af te schaffen."

3. Met welk doel wordt het koningshuis aangehouden?

Historicus Van Cruyningen: "Ons huidige staatsbestel is mede gebaseerd op het idee dat het in een land met een veelheid aan partijen en religies fijn is om een koninklijk huis te hebben dat kan zorgen voor samenhang en stabiliteit. Het herinnert ons eraan dat we ondanks alle verschillen bij elkaar horen en een lange geschiedenis delen."

Rehwinkel denkt dat de monarchie een visitekaartje kan zijn: "Het koningshuis heeft een symboolfunctie, die ook in het buitenland tot de verbeelding spreekt, en die voor een president misschien lastiger te vervullen is."

Maar, benadrukt hij: "Dat een land stabiel is, lijkt mij niet een voortvloeisel van het al dan niet hebben van een monarchie. We leven nu in gepolariseerde tijden, ondanks onze monarchie. En dan zou je misschien verwachten dat er meer behoefte is aan een koningshuis, maar ook dat blijkt niet zo te zijn."

4. Zijn er andere landen die we als voorbeeld kunnen gebruiken, als we een andere staatsvorm willen?

"Bijna alle Europese landen waren eerst monarchieën", vertelt Paul Bovend'Eert. "Na de Eerste en Tweede Wereldoorlog zijn veel monarchieën republieken geworden." Met als meest recente voorbeeld Griekenland, voegt Rehwinkel daaraan toe. "Dat heeft eind jaren '60 afstand gedaan van haar monarchie, en blijkt op zich goed te functioneren als republiek."

Oostenrijk kan volgens Van Cruyningen genoemd worden als voorbeeld van een parlementaire republiek die minder geslaagd is. "Daar zijn veel problemen rond de verkiezing van de president. Een van de oud-presidenten had een dubieus oorlogsverleden, en later werd er bijna een extreemrechtse president gekozen."

Bovend'Eert schetst het meest voor de hand liggende beeld van Nederland, mochten wij overstappen op een republiek: "In dat geval is Duitsland waarschijnlijk het meest vergelijkbare voorbeeld van hoe het voor ons zou zijn. Zij zijn een republiek met een ceremoniële president, die vooral lintjes doorknipt. Dus niet een president die ook een regeringsleider is zoals in de Verenigde Staten."

5. Is er een vergelijking te maken tussen de kosten van het koningshuis en een presidentschap?

Over deze vraag zijn de meningen verdeeld. Bovend'Eert zegt dat de kosten voor een presidentschap veel lager zijn dan voor een koninklijk huis. "De Duitse president, bijvoorbeeld, krijgt een gewoon salaris, zijn echtgenote krijgt niks speciaals. Hij woont in een ambtswoning met wat personeel. Bovendien moet hij gewoon belasting betalen."

Van Cruyningen zegt juist dat een president hartstikke duur is: "Een president moet, net als een koning, ook de staat representeren op het hoogste niveau, bijvoorbeeld door reizen te maken naar het buitenland. Die heeft ook beveiliging nodig, en misschien zelfs meer dan een koning, omdat hij of zij een politieke achtergrond heeft." Ook benadrukt hij dat het organiseren van telkens weer nieuwe verkiezingen veel geld kost.

Rehwinkel verwijst naar onderzoek van de Belgische hoogleraar Herman Matthijs, die elk jaar in de kosten van Europese koningshuizen duikt. "Daaruit blijkt dat niet alle monarchieën hetzelfde kosten. Het Belgische en Deense koningshuis zijn bijvoorbeeld een stuk goedkoper dan het Nederlandse. En ook tussen republieken zijn er grote verschillen. De Franse president is erg duur - duurder dan het Nederlandse koningsschap - terwijl de Duitse president weer goedkoper is dan de Nederlandse monarchie."

Het is daarom belangrijk om te letten op de specifieke invulling van een staatsvorm, en om daar transparant over te zijn, vindt Rehwinkel.

6. Hoe zou een afschaffing in de praktijk gaan, en hoe lang zou dat duren?

Van Cruyningen en Rehwinkel zien het niet snel gebeuren. "Het zou een een langdurig proces zijn, waarvoor de grondwet moet worden aangepast via allerlei herzieningen, die allemaal een tweederde meerderheid moeten krijgen in het parlement. Dat is in theorie mogelijk, maar daar zouden we minstens acht jaar over doen", zegt Van Cruyningen.

Rehwinkel: "Natuurlijk is het vertrouwen in de monarchie gedaald, maar kijk je nu naar echte voorstanders van de republiek, dan zijn dat er niet zoveel. Er zou waarschijnlijk een revolutie (zoals de Franse revolutie) of een staatsgreep (zoals in Griekenland eind jaren 60) moeten plaatsvinden, wil opeens een veel groter deel van de bevolking zich tegen het koningshuis keren.

Paul Bovend'Eert vindt dat onzin. "Er is geen staatsgreep of revolutie nodig. En de onwaarschijnlijkheid komt ook niet door ingewikkelde procedures." Het zit 'm in de politieke onwil van partijen, denkt hij. "Er is op dit moment geen draagvlak om over te stappen naar een republiek, veel partijen geven daar geen prioriteit aan, zoals ook lijsttrekker van GroenLinks-PvdA liet weten na het congres."