Hoe regelen we mantelzorg in een samenleving die vergrijst? En andere vragen beantwoord

Politici zien mantelzorg als een belangrijke oplossing voor de overbelaste zorg. Maar veel mantelzorgers zelf ervaren regeldruk, en die zal met de verdere vergrijzing van Nederland niet minder worden. Wij vroegen wat jullie hierover wilden weten.

Jullie vragen worden beantwoord door hoogleraar Informele Zorg Marjolein Broese van Groenou (Vrije Universiteit), door juridisch adviseur bij MantelzorgNL Ginette Klein en door onderzoekers van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) Mirjam de Klerk en Alice de Boer, tevens bijzonder hoogleraar Mantelzorg (Vrije Universiteit).

1. Wie geeft aan wie mantelzorg in Nederland?

Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat ongeveer 5 miljoen Nederlanders mantelzorg geven.

"Ruim 40 procent van de mantelzorgers helpt een ouder of schoonouder. Zo'n 13 procent biedt hulp aan een partner, 11 procent aan een vriend of kennis, 6 procent helpt zijn of haar (soms volwassen) kind met beperkingen, en nog eens 6 procent biedt hulp aan een buurman/-vrouw", lichten onderzoekers De Boer en De Klerk van het SCP toe.

"Als je het andersom bekijkt, is driekwart van de zorg die ouderen ontvangen zogenoemde 'informele zorg', oftewel mantelzorg en andere zorg van vrijwilligers", weet hoogleraar Informele Zorg Broese van Groenou.

"Het gaat bij ouderen nogal eens om partnerhulp. Vaak gegeven door mannen aan vrouwen. Dit kan komen doordat vrouwen vaak ouder worden dan mannen, en doordat zij meer gezondheidsklachten hebben", verklaren De Boer en De Klerk. "Een andere verklaring is dat mannen huishoudelijke hulp vaker als mantelhulp zien, omdat zij minder gewend zijn om dit te doen."

Broese van Groenou vervolgt: "Het klinkt veel, dat driekwart van de ouderen informele zorg ontvangt. Maar opvallend: ouderen die nu een leeftijd hebben tussen de 70 en 85 jaar krijgen minder mantelzorg dan wat deze leeftijdsgroep tien jaar geleden kreeg. Dat komt vooral doordat ouderen met een hoger inkomen of opleidingsniveau tegenwoordig liever geen beroep doen op mantelzorg. In plaats daarvan kopen ze bijvoorbeeld particuliere hulp in."

2. In hoeverre kan de overheid zorg onthouden met als argument dat naasten mantelzorg moeten verrichten?

"Vaak willen zorginstellingen wel alle zorg verlenen, maar lukt dat niet vanwege personeelstekorten. Daarom vragen ze aan familieleden of zij iets kunnen oppakken", zegt Broese van Groenou. "Maar ze mogen nooit een verplichting opleggen, alleen een beroep doen op de bereidwilligheid. Voor een verplichting bestaat geen wettelijke grond."

"Toch voelen mantelzorgers de hulp die zij geven soms wel als een verplichting, bijvoorbeeld omdat degene voor wie zij zorgen alleen door hen geholpen wil worden of omdat er niemand anders beschikbaar is", vertelt De Boer van het SCP.

"Dat heeft ook te maken met de introductie van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), in 2015, waarmee meer nadruk is gelegd op de eigen verantwoordelijkheid van burgers. "Mensen moeten eerst kijken of hun eigen sociale netwerk hulp kan bieden en pas als dat niet kan, dan kunnen ze een beroep doen op de gemeente."

3. Is de overheid zich er wel van bewust dat de druk op mantelzorgers zware psychische effecten op hen heeft?

"Het ministerie van Volksgezondheid weet heel goed hoe zwaar sommige mantelzorgers het hebben", zegt Broese van Groenou, die zelf regelmatig met vertegenwoordigers aan tafel zit.

"En ook bij steunpunten van gemeenten is dit zeker wel bekend. Zij hebben vrij veel kennis over de voorspellers van overbelasting, waarvan de belangrijkste is: veel zorg geven in je eentje en het gevoel hebben dat je er alleen voor staat."

4. Hoe houdbaar zijn de regelingen voor mantelzorg in onze sterk vergrijzende samenleving?

Volgens cijfers van het CBS was het aantal mantelzorgers de afgelopen tien jaar constant. Volgens cijfers van het SCP - die een iets ruimere definitie van 'mantelzorgers' hanteren, waarbij ook kortdurende en minder intensieve zorg wordt meegerekend - was er een kleine toename: van 32 procent van de bevolking in 2014 tot 35 procent in 2019.

De onderzoekers van het SCP voorspellen dat de druk op mantelzorg (verder) zal toenemen. "De komende jaren zal, door het toenemend aantal ouderen, de vraag naar zorg verder toenemen. Tegelijkertijd zal het tekort aan zorgpersoneel, onder meer in de ouderenzorg, verder stijgen. De druk op de mantelzorg zal daardoor ook groter worden."

"Juist omdat er een groter beroep zal worden gedaan op mantelzorg, denk ik dat de noodzaak voor goede regelingen enorm toeneemt", zegt Broese van Groenou. "Het is cruciaal dat de overheid de mantelzorg goed faciliteert, en ervoor zorgt dat mensen weten waar ze terecht kunnen."

Belangrijke regelingen zijn volgens haar de respijtzorg, waardoor mantelzorgers zelf even tot rust kunnen komen, en het (deels) vergoed krijgen van een mantelzorgmakelaar. "We moeten de effectiviteit nog goed bestuderen, maar horen vaak van mantelzorgers dat het dit soort regelingen zijn waardoor ze het zorgen langer volhouden."

5. Waarom is de ondersteuning per gemeente zo verschillend?

Dit heeft te maken met decentralisaties, weten De Boer en De Klerk. "Zorgtaken kwamen in 2015 bij gemeenten te liggen om beter te kunnen aansluiten op lokale behoeften. Gemeenten zijn sindsdien verplicht om mantelzorgers te ondersteunen, maar kunnen (binnen de kaders van de wet) zelf kiezen hoe ze dat doen."

In 2017 deed het SCP onderzoek naar mantelondersteuning. "Vrijwel alle gemeenten bieden verschillende hulpvormen aan, als advies, ondersteuning en begeleiding, en geven mogelijkheden voor respijtzorg, oftewel voorzieningen waardoor de mantelzorg tijdelijk kan worden overgenomen door een ander."

Maar er zijn ook verschillen. "Praktische hulp wordt in twee derde van de gemeenten aangeboden, maar veel minder gemeenten bieden financiële tegemoetkomingen en materiële hulp aan. Ook bleek uit het onderzoek de toegang tot deze vormen van ondersteuning verschilt per gemeente."

6. Hoe kan de samenwerking tussen werkende mantelzorgers en werkgevers verbeterd worden?

"Iemand kan zorgverlof krijgen om te zorgen voor mensen uit diens omgeving", vertellen de onderzoekers van het SCP. "Dat kan wanneer het gaat om eerstegraads of tweedegraads bloedverwanten, anderen die deel uitmaken van het huishouden (bijvoorbeeld een inwonende tante) en bekenden als je de enige bent die diegene zorg kunt geven. Het kortdurend zorgverlof duurt maximaal twee weken en is betaald. Het langdurend verlof is maximaal zes weken en is onbetaald."

Naast de formele verlofregelingen kan een leidinggevende ook een rol spelen, zeggen de onderzoekers. "Bijvoorbeeld door onderlinge afspraken te maken, zoals dat iemand direct vrij kan nemen als het nodig is of flexibele werktijden toe te staan." Het is volgens hen ook belangrijk te bedenken dat mantelzorgers (die vaker vrouw zijn) wellicht graag willen (blijven) werken, en niet door mantelzorgtaken belemmerd willen worden in hun loopbaan, want dat zou de ongelijke kansen voor mannen en vrouwen vergroten.

Hoogleraar Broese van Groenou voegt toe dat er veel werkgevers zijn die wel willen meedenken, maar die niet precies weten wat er mogelijk is. "Vakbonden hebben daarom convenanten ondertekend om te zorgen dat hun werkgevers 'mantelzorgvriendelijk' kunnen werken, en eigenlijk zou iedere werkgever hier een doelstelling in moeten hebben."