Een valse bekentenis afleggen gebeurt sneller dan je denkt, weet rechtspsycholoog Linda Geven: 'En dan zijn consequenties groot'

Waarom zou je iets toegeven wat je niet gedaan hebt? Zeker als dat betekent dat je in de gevangenis belandt? Het gebeurt vaker dan je denkt. Om daar inzicht in te geven, publiceert rechtspsycholoog Linda Geven (31) binnenkort een Europese databank.

Met de databank, die waarschijnlijk in januari online komt onder de naam European Registry of Exonerations, willen Geven en haar collega's laten zien hoe vaak valse bekentenissen worden gedaan, hoe dat komt en wat eraan gedaan kan worden. Om zo bewustzijn te creëren. Want een valse bekentenis heeft grote gevolgen. Vooral voor degene die hem aflegt.

Amerikaans ding

"Er wordt vaak gedacht dat valse bekentenissen vooral een Amerikaans ding zijn", zegt Geven. "Aan de ene kant heeft dat met de verhoormethodes te maken, die zijn in de Verenigde Staten over het algemeen heftiger dan hier in Europa. De kans dat een verdachte onterecht toegeeft, is daardoor groter."

Daarnaast zijn er de grote zaken die bijna iedereen kent. Zoals die van de Central Park Five, waarin vijf jonge mannen van kleur werden veroordeeld voor de verkrachting en mishandeling van een jonge witte vrouw in New York. Zij legden onder druk van de recherche valse bekentenissen af. De zaak werd wereldwijd breed uitgemeten in de media.

Amanda Knox

Over Europese zaken van zo'n formaat is veel minder bekend. Een uitzondering is de zaak van Amanda Knox, al is zijzelf wel Amerikaanse. Geven raakte geïntrigeerd door de zaak na een lezing van de Amerikaanse hoogleraar psychologie Saul Kassin, ongeveer 5 jaar geleden.

Knox, die als 22-jarige student op uitwisseling was in de Italiaanse stad Perugia, werd in 2009 veroordeeld voor de moord op haar huisgenoot. Na vier jaar in een Italiaanse cel werd ze alsnog vrijgesproken. Knox is een sprekend voorbeeld van wat er mis kan gaan tijdens een verhoor, volgens Geven.

'Dit had mij ook kunnen overkomen'

"Ze werd bijvoorbeeld deels in het Italiaans verhoord. Een taal waarin ze zich niet goed genoeg kon redden. En iets wat je vaker ziet: de rechercheurs die haar verhoorden waren er vanaf het begin van overtuigd dat zij schuldig was. Dat werkt ontzettend in het nadeel van een verdachte."

Geven ontmoette Knox een tijdje geleden en die ontmoeting was aangrijpend, vertelt ze. "Het ging hier om een jonge vrouw die in het buitenland studeerde, er een bijbaan had en leuke dingen deed met vrienden. Dingen die ik ook allemaal heb gedaan. Toen realiseerde ik me: dit had mij ook kunnen overkomen. Ik zag mezelf al zitten in die verhoorkamer."

'Er is bewijs tegen me'

Maar hoe gaat het dan mis? Daar gaat Geven binnenkort uitgebreid onderzoek naar doen. Wat ze al wel weet: in Amerikaanse zaken, waarnaar meer onderzoek is gedaan, wordt weleens vals of niet-bestaand bewijs gepresenteerd, waardoor je als onschuldig persoon toch kunt gaan denken: er is bewijs tegen me.

"Of je denkt juist dat er bewijs is dat later je onschuld kan bewijzen, aangezien je het niet hebt gedaan. Maar soms bestaan die bewijzen helemaal niet, dus dan blijft alleen de bekentenis overeind.

Onder de oppervlakte

Hoe vaak het misgaat in Nederland is niet duidelijk. "We weten wel dat van alle rechterlijke dwalingen het overgrote deel een valse bekentenis betrof. Maar ik denk dat er ook veel valse bekentenissen onder de oppervlakte blijven."

Het gaat in 99 procent van de gevallen goed, benadrukt Geven. "Maar als het niet goed gaat, dan zijn de consequenties heel groot. Als we kijken naar de perceptie van de samenleving van onterecht veroordeelde mensen, is die niet positief. Mensen vinden het toch een beetje iemands eigen schuld of denken: waar rook is, is vuur."

Bewustzijn creëren

Waarom is het volgens Geven zo belangrijk dat in kaart wordt gebracht hoe het zit met valse bekentenissen? "We willen bewustzijn creëren. Ik denk namelijk dat veel mensen zullen denken, ook politieagenten: dit zou mij nooit overkomen. Terwijl onderzoek iets anders uitwijst."

"Als je een verhoor ingaat met de gedachte: deze persoon is schuldig, dan stel je als rechercheur andere vragen dan wanneer je met een open blik het gesprek ingaat. En doordat jij andere vragen stelt, reageert de verdachte anders. Het doel van een verhoor zou wat mij betreft moeten zijn: alle informatie krijgen die er is. Als je genoeg informatie hebt, dan doet die bekentenis er eigenlijk niet meer zo veel toe."

Databank

Kort gezegd hoopt Geven dus dat dankzij haar werk verhoortechnieken steeds verder verbeteren. En ze hoopt - mede dankzij haar database - antwoorden te vinden op hoe het komt dat nog steeds mensen onterecht veroordeeld worden.

"We zijn nu alle zaken aan het verzamelen. In zo'n zestien Europese landen hebben we nu bijna 100 zaken gevonden waar het in veel gevallen misgaat door valse bekentenissen. Maar ook door ooggetuigenverklaringen en experts die eigenlijk geen expert blijken te zijn."

Alle zelfvertrouwen verdwenen

Daarnaast hoopt ze te kunnen laten zien wat de consequenties zijn van jarenlang onschuldig opgesloten zitten.

"Een tijd geleden was ik op een congres waar Ina Post sprak, die in 1987 als zorgmedewerker werd veroordeeld voor doodslag op een cliënt. Zij had ook een valse bekentenis afgelegd. En hoewel ze in 2010 werd vrijgesproken, kon ze nog steeds niet met droge ogen vertellen wat het met haar had gedaan. Hoe schuldig ze zich voelde tegenover zichzelf. Dat al haar zelfvertrouwen weg was. Ik vond dat heel heftig."