Een jaar oorlog in Europa: waarom dat geen (blijvend) effect hoeft te hebben op onze mentale gezondheid

Op 24 februari is het precies een jaar geleden dat Rusland Oekraïne binnenviel. De heftige en vaak expliciete beelden domineren het nieuws en zijn online te zien, maar dat hoeft volgens psychologen geen effect te hebben op onze mentale gezondheid.

"Mensen zijn veel veerkrachtiger dan we denken", zegt cultureel psycholoog en schrijver Keyvan Shahbazi. Volgens hem speelt de oorlog voor de meeste Nederlanders op dit moment vooral op de achtergrond. Daarom heeft het weinig effect op ons dagelijks leven. Volgens Shahbazi kan een persoon binnen 3 weken aan een nieuwe situatie wennen en zijn normale leven weer oppakken.

Eigen oorlogsverleden

De psycholoog weet uit eerste hand wat oorlog met een mens kan doen. In 1983 vluchtte hij tijdens de Eerste Golfoorlog uit Iran naar Nederland. De Russische invasie in Oekraïne herinnerde hem aan zijn eigen ervaringen.

"Toen Rusland met een nucleaire aanval dreigde, heb ik al mijn spaargeld opgenomen van de bank. Ik was bang dat er een aanval zou komen op het banksysteem. Ik wilde ervoor zorgen dat mijn vrouw en mijn kinderen zo snel mogelijk naar Amerika konden gaan."

Minder angst

Hij wendde langzaam aan het 'nieuwe normaal' en zijn angst werd minder. "Alles neemt zijn gewone loop. Dan neemt je angst gewoon af. Inmiddels staat mijn spaargeld weer op mijn rekening." Volgens Shahbazi is dit gedrag psychologisch verklaarbaar. Hij noemt in deze samenhang meerdere voorbeelden uit de geschiedenis.

Toen Engeland zich net voor de Tweede Wereldoorlog op heftige bombardementen voorbereidde, waren de regering en verschillende zorginstellingen bang voor de mentale effecten van de oorlog. Er werd grote psychische schade onder de bevolking verwacht, maar die bleef bijna volledig uit. De enige uitzonderingen waren mentaal minder stabiele mensen en alleenstaanden.

Geen 'herinneringen'

Na 1945 werd het onderzoek naar de mentale effecten van oorlog verschillende keren herhaald. Hier kwamen dezelfde bevindingen naar voren.

"Je ziet dat de mate van de angst weer teruggaat naar vóór de gebeurtenissen", zegt Shahbazi. "Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat wij geen evolutionaire of biologische 'herinneringen' aan oorlog of bombardementen hebben."

'We zijn nu oplettender'

"Al met al maak ik mij geen grote zorgen over de mentale effecten van de oorlog op de samenleving van het oorlogsgebied, en ook niet over onze eigen samenleving", vervolgt de cultureel psycholoog. "Dit geldt als er aan de eerder genoemde voorwaardes wordt voldaan. Dat is wat de literatuur ons leert."

Dat wil niet zeggen dat de Nederlandse bevolking geen aandacht meer heeft voor de oorlog, maar angst is veranderd in oplettendheid. "Je weet dat er op de achtergrond een dreiging is. We wisten niet dat zoiets in Europa mogelijk zou zijn. Daarom zijn wij nu oplettender, maar dat is iets anders dan angst."

'Hoe dichterbij, hoe meer het je raakt'

Deze conclusie wordt bevestigd door bijzonder hoogleraar Victims and Mental Health Peter van der Velden van Tilburg University. Op dit moment doet hij onderzoek naar stress-situaties in het dagelijks leven.

Een aantal ondervraagden noemt hierbij de oorlog in Oekraïne, maar deze groep is klein. "Ik denk wel dat de betrokkenheid van de Nederlanders heel erg groot is. Tegelijkertijd gaat het leven ook gewoon door", zegt hij.

Persoonlijke betrokkenheid

Redenen voor stressgevoelens ziet Van der Velden vooral als er sprake is van persoonlijke betrokkenheid. "Het kan zijn dat je familie hebt in Oekraïne, of dat je banden hebt met mensen die zijn gevlucht. Als je hun verhalen hoort komt het dichterbij dan de beelden van het journaal. Hoe dichterbij de gebeurtenis, hoe meer het je raakt."

Dit geldt volgens de bijzonder hoogleraar ook voor oud-militairen en ouderen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt. Voor hen is de situatie die op dit moment in Oekraïne speelt niet onbekend. "Hoe meer je dat soort dingen hebt gezien, hoe beter je snapt wat het betekent om onder dit soort omstandigheden te leven. Als je het zelf hebt meegemaakt, beleef je het natuurlijk nog een keer."

Mensen met een trauma

Ook mensen met een onverwerkt trauma kunnen meer last van de situatie ondervinden, zegt Shahbazi. "Dit kan te maken hebben met emotionele instabiliteit voor deze situatie. Met deze achtergrond kan jouw angst inderdaad groter worden."

Van der Velden bevestigt dit. "Het kan mensen die minder stabiel zijn sneller ontregelen. Maar dat zou bij wijze van spreken ook een beeld kunnen zijn van een verkeersongeluk, of andere nare berichten."

Media-aandacht

Beide experts zijn dan ook niet van mening dat de media minder over de oorlog moeten berichten. Integendeel: Shahbazi denkt dat de media-aandacht er voor zorgt dat mensen juist minder bang zijn voor de situatie.

"Media hebben de taak om mensen te informeren. Mensen die niet geïnformeerd zijn zullen vaker meer angst hebben. Mensen die goed geïnformeerd zijn zullen vaker denken dat zij controle hebben omdat zij over de juiste informatie beschikken."

Maatschappelijke betrokkenheid

Hoewel de meeste mensen mentaal geen last hebben van de oorlog, is er dus wel een kleine groep die stress ervaart door de oorlog en de berichtgeving daarover. Het uitoefenen van sociaal werk kan deze stressgevoelens verlagen, zegt Shahbazi.

"Wat je dan kan doen is inzetten op sociale opvang en maatschappelijk betekenisvol werk. Dit kan je het gevoel geven dat je niet machteloos bent. Dat zag je ook in Oekraïne zelf aan het begin van de oorlog: vrouwen waren bezig met kinderopvang, eten klaarzetten voor soldaten aan het front en andere activiteiten. Als je actief iets doet, dan ben je minder bang."