‘Bent u voor of tegen de wet tot goedkeuring van de associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne?’ Die vraag wordt op 6 april letterlijk voorgelegd aan de Nederlandse kiezer.

Het verdrag gaat vooral over politieke en economische samenwerking. Het moet Oekraïne economisch vooruit helpen, met maatregelen als het afschaffen van importbeperkingen en toegang tot elkaars markt.

Tegenstanders zijn bang voor een escalatie met Rusland en vinden Oekraïne geen geschikt land om innige relaties mee aan te knopen. Voorstanders wijzen juist op de positieve rol die Nederland kan spelen in de strijd tegen corruptie en bij het verbeteren van mensenrechten.

Maar waarom stem je voor of tegen? Wat kost het houden van het referendum en gaat de geldkraan richting Oekraïne open? En wat zijn de politieke gevolgen van de overeenkomst?

Hoe komt zo’n referendum tot stand?

Als er binnen zes weken 300.000 geldige handtekeningen van Nederlandse burgers worden verzameld, is de Kiesraad verplicht om een raadgevend referendum te houden.

De uitslag is niet-bindend. Dat betekent dat de Tweede Kamer het verdrag, mocht een meerderheid van de stemmen tegen zijn, niet hoeft te torpederen. Het parlement moet dan wel de associatieovereenkomst opnieuw goedkeuren.

Het actiecomité GeenPeil -dat bestaat uit weblog GeenStijl, het Forum voor Democratie en het Burgercomité EU- verzamelde vorig jaar 427.939 handtekeningen. 

En dus gaat Nederland op 6 april naar de stembus. Het is het eerste referendum dat door het volk zelf is afgedwongen. De uitslag is geldig als meer dan 30 procent van de stemgerechtigden ook het stembiljet invult.

Overigens: de handtekeningen onder de overeenkomst zijn in 2014 al gezet en begin dit jaar is het verdrag voor aanzienlijk deel in werking getreden. Een ‘nee’ heeft wel consequenties op die 'voorlopige toepassing', meldde minister Bert Koenders (Buitenlandse Zaken):

Waarom ligt deze kwestie zo gevoelig? 

Op het eerste gezicht lijkt de inhoud van de associatieovereenkomst niet zo spannend en gevoelig, maar de onderliggende belangen zijn dat wel. Die gaan namelijk over wie invloed uitoefent op Oost-Europese landen zoals Oekraïne, Georgie, Armenië: naties die tijdens de Koude Oorlog nog tot de Sovjet-Unie behoorden.

  • Zie hier wat er precies in de associatieovereenkomst staat.

Rusland heeft altijd een flinke vinger in de pap gehad in haar buurlanden en de Europese Unie probeert met een associatieverdrag haar aandeel in het gebied te vergroten.

Het ‘westen’ -in dit geval de EU- rukt op richting het oosten; en dat wordt door de Russische president Vladimir Poetin als een bedreiging ervaren. Poetin verliest grip op Oekraïne en heeft liever dat Oekraïne van hem afhankelijk blijft.

Over deze politieke dimensie maakte EenVandaag deze reportage:

Een stem voor of tegen?

Oekraïne is een land in burgeroorlog, mede onder aanvoering van de EU. Moeten wij zo’n land erbij willen hebben? Nou, nee.

Dat zegt Jan Roos, de GeenStijl-verslaggever die uitgebreid campagne voerde om het referendum voor elkaar te boksen.

Tegenstanders zeggen al langer: we moeten een pas op de plaats maken met de Europese Unie, die te snel uitdijt. Dit is de zoveelste actie vanuit Brussel zonder het volk te betrekken. Het verdrag is daarnaast het voorportaal tot toetreding van Oekraïne tot de EU. En we wakkeren een conflict met Rusland aan.

Oekraïne ‘hoort voor een groot deel cultureel bij Rusland’, stelt Thierry Baudet van het Forum voor Democratie. Hij is een van de voornaamste tegenstanders:

‘Het gaat over het opheffen van visumrestricties, zodat mensen straks vrij kunnen reizen. Oekraïne is een land dat in de top vijf staat op gebied van vrouwenhandel, kinderprostitutie en doorvoer van drugs. Het lijkt me onverstandig om dat open te gooien.’

Voorstanders stellen dat toetreding tot de EU zo snel niet zal gaan. Een land dat lid wil worden moet voldoen aan de voorwaarden van het Verdrag van Kopenhagen. Daarin staan criteria over democratie, economie en mensenrechten.

Turkije staat bijvoorbeeld al sinds 1963 jaren in het voorportaal tot toetreding, maar een lidmaatschap zit er tot vandaag de dag niet in. En met landen buiten Europa als Marokko, Egypte, Algerije, Israël, Jordanië en Chili bestaat ook een associatieovereenkomst. Oekraïne heeft nog niet de status van potentieel kandidaat-lidstaat en is verdeeld over aansluiting.

Publicist Joshua Livestro lanceerde deze week het initiatief stemvoor.nl. Hij zei in Radio EenVandaag: ‘Als je het associatieverdrag met Oekraïne doorbladert, concludeer je dat dit goed is voor Nederland.’

Het is in de kern een heel Nederlands verdrag. Koopman en dominee zijn uitgebreid vertegenwoordigd.

Hij vervolgt: ‘Nederland heeft het altijd als missie gezien om mensenrechten te verbeteren en corruptie te bestrijden, en anderen daarin te scholen. Oekraïne heeft dit verdrag hard nodig, zij hebben er meer bij te winnen dan wij in Nederland.’

De regeringspartijen zijn uiteraard voor het verdrag. Premier Mark Rutte: ‘Het kabinet zal verschijnen om uit te leggen waarom wij voor zijn. Dat doe je niet met vlaggetjes en folders.’

In de Tweede Kamer ten slotte zijn de PVV en SP tegen, beide partijen gaan ook campagne voeren.

Is er al wat te zeggen over de opkomst en de uitslag?

Ongeveer driekwart van de kiezers die al weet wat te stemmen is van plan tegen het verdrag te stemmen, en 26 procent gaf aan voor te stemmen. Dat bleek eind december uit onderzoek onder het EenVandaag Opiniepanel.

Tegenstanders zitten vooral in het kamp van de SP en PVV en volgen dus de lijn van hun partij. PvdA’ers, VVD’ers, GroenLinks- en D66-stemmers neigen in toenemende mate naar een ja-stem.

In het onderzoek van het Opiniepanel gaf ruim de helft aan te willen gaan stemmen, en slechts zeven procent niet. In dat geval wordt de kiesdrempel van dertig procent ruimschoots gehaald.

Hoeveel geld kost het referendum en gaat de geldkraan richting het oosten open?

Voor het organiseren van het referendum zelf trekt de overheid maximaal 30 miljoen euro uit. Vijf miljoen gaat naar de Kiescommissie en twintig naar de Nederlandse gemeenten voor organisatie.

Campagnevoerende partijen kunnen subsidie aanvragen (voor bijvoorbeeld debatten en conferenties). Van de 30 miljoen is daarvoor twee miljoen gereserveerd. Die subsidiëring dreigt wel te ontaarden in een chaos: 170 aanvragen zijn binnen bij de commissie die dit regelt, maar de helft was niet in orde. 

Dan de vraag of er een geldstroom vanuit de EU naar Oekraïne op gang komt als het verdrag er eenmaal is. Daarover zijn de meningen verdeeld. Publicist Chris Aalberts stelt in een artikel:

Oekraïne past veel regels aan de EU aan en doet dat niets voor niets. Er staat geld tegenover.

Maar: ‘Oekraïne heeft geen recht op meer financiële steun’ als ‘we strikt kijken naar de juridische bepalingen in het associatieverdrag’, schrijft Karel Smouter in De Correspondent.

En toch komt ook Smouter tot de conclusie dat er geld richting het oosten van Europa gaat:

In de praktijk zien we dat er wel handreikingen aan Oekraïne worden gedaan (...). Zo werd het land in 2014 355 miljoen euro in het vooruitzicht gesteld om de hervormingen uit het associatieverdrag in gang te kunnen zetten.