Psycholoog Edwin van Leeuwen wil via het gedrag van chimpansees ook het menselijk gedrag beter begrijpen. Wat zit in de natuur van de aap en wat is aangeleerd gedrag? En wat leert ons dat over de menselijke natuur en cultuur? Hij promoveert op 16 juni aan de Radboud Universiteit en het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek. We spreken hem over zijn onderzoek.

Van Leeuwen zit een groot deel van het jaar in Zambia waar hij in een opvangcentrum voor chimpansees het gedrag van deze mensapen bestudeert. ‘Een unieke situatie, het zijn vier gescheiden levende groepen chimpansees van dezelfde ondersoort en ze leven in een zelfde soort omgeving – hierdoor kunnen we uitstekend bekijken wat aangeleerd gedrag is en wat niet.’ 

Grofweg werkt cultuur bij apen hetzelfde als bij mensen, het is sociaal aangeleerd gedrag, dat ze van elkaar ‘na-apen’. Om te bepalen wat cultuur is, kijkt van Leeuwen of bepaald gedrag in alle vier de groepen voorkomt. Zo ja, dan gaat hij er vanuit dat het in hun natuur zit. Zo nee, dan is het zeer waarschijnlijk iets dat ze hebben aangeleerd, cultuur dus. 

Handjeklapvlooien & grasspriet-mode

‘Vlooien is een goed voorbeeld. Dat doen alle chimpansees, en zit dus in hun natuur, maar de precieze techniek verschilt per groep.’ Die techniek is dan weer cultuur. ‘Neem het zogenaamde handjeklapvlooien, daarbij geven de chimpansees elkaar een high five, houden ze elkaars armen vast in de lucht en vlooien elkaar onder de oksels. Dat zie je niet overal, maar twee van onze groepen bleken dit uitzonderlijke gedrag te vertonen. Bovendien verschilde hun handjeklap techniek van elkaar, wat natuurlijk niet aangeboren kan zijn.’

Van Leeuwens onderzoek kwam vorig jaar al in de media, toen hij ontdekte dat onder een groep van de chimpansees in Zambia een nieuwe rage was ontstaan: een grasspriet in het oor. ‘Dat was wel echt een bijzondere observatie, omdat het de eerste keer was dat we zagen dat een traditie onder chimpansees ontstond die geen functie heeft. Het leek eerder een soort mode.’ Dit in tegenstelling tot de meest bekende vorm van apencultuur: het maken van werktuigen van hout of steen om bijvoorbeeld noten te kraken of een termietenheuvel leeg te eten, dat een duidelijk doel dient.

Overigens vertoonde de ‘trendsettende aap’ dit gedrag al jaren voordat zijn groepsgenoten het oppikten. ‘Dat is een andere bevinding uit mijn onderzoek: mensen kopiëren veel sneller gedrag van elkaar dan chimpansees.’ 

Balletje-balletje spelen met kleuters en chimpansees

Van Leeuwen toonde dit aan door ‘balletje-balletje’ te spelen met twee groepen spelers: een groep chimpansees en een groep drie- en vierjarige kinderen. Hij liet ze toekijken onder welk van drie kopjes een groepsgenoot een beloning vond. Wat bleek? Als ze vervolgens zelfs moesten spelen waren de kinderen veel meer geneigd om elkaars keuze na te doen dan de chimpansees. Volgens van Leeuwen zou dit één van de redenen kunnen zijn waarom mensen veel ‘cultureler’ zijn dan apen. ‘Soortgenoten lijken bij mensen veel belangrijker voor het richting geven aan het eigen gedrag dan bij chimpansees.’

Van Leeuwens onderzoek plaatst onze ideeën over cultuur als iets uniek menselijks in perspectief. ‘Cultuur ontstaat eigenlijk vanuit een hele primaire motivatie – het verkrijgen van informatie – en heeft ook geen ingewikkeld mechanisme nodig om tot bloei te komen. Het is een leerzame uitdaging om ons eigen gedrag te (blijven) bezien door de blinde ogen van natuurlijke selectie, niet als een creatie los van de wereld om ons heen.’

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.