Geldtekort dwingt gemeenten strenger te worden bij het toelaten van mensen tot sociale voorzieningen

Bijna alle gemeenten komen geld tekort voor het leveren van jeugdzorg, opvang en bijstand. Daardoor worden sommige strenger in het toelaten van mensen tot sociale voorzieningen. Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag, Investico en de Groene Amsterdammer.

Aan het onderzoek deden wethouders en ambtenaren uit 151 gemeenten mee. Negen op de tien geven aan dat hun gemeente kampt met tekorten voor het sociaal domein. Het gaat dan met name om gemeentelijke taken op het gebied van jeugdzorg, opvang en bijstand.

Reserves raken op

Sinds de decentralisatie in 2015 hebben gemeenten veel zorgtaken van het Rijk overgenomen. Zo zijn ze bijvoorbeeld verantwoordelijk voor beschermd wonen en jeugdzorg. Ze krijgen daarvoor een vergoeding van het Rijk, maar die is volgens veel deelnemers niet toereikend genoeg.

86 procent van de gemeenten in het onderzoek die te weinig geld hebben, zegt de afgelopen jaren daarom eigen reserves te hebben gebruikt om het gat op te vullen. Sommige gemeenten hebben noodgedwongen zelfs niet sluitende begrotingen ingediend. Deelnemers geven aan dat ze niet anders kunnen: "De zorgvraag is leidend. We hebben nu eenmaal een zorgplicht", schrijft een medewerker in het sociaal domein.

'Minder, korter en goedkoper'

Maar zelfs met die reserves kan niet voorkomen worden dat zorgbehoevenden en andere inwoners de gevolgen merken van de financiële tekorten. Zo heeft of overweegt de helft van de deelnemende gemeenten met tekorten een strenger toelatingsbeleid voor sociale- en zorgvoorzieningen. "Tot nu toe zijn we niet strenger aan de poort geweest. Nu de tekorten steeds verder oplopen en onze financiële positie slechter wordt, ontkomen we daar waarschijnlijk niet meer aan", zegt een ambtenaar.

Gemeenten hebben een zorgplicht en mogen mensen daarom niet zomaar weigeren. Veel wethouders en ambtenaren schrijven dat ze noodgedwongen zo efficiënt mogelijk met de regels omgaan: "In de gesprekken met cliënten proberen we wel veel meer te sturen op minder, korter en goedkoper", schrijft iemand. Desondanks zijn er wethouders die zeggen dat de wachtlijsten in hun gemeente oplopen.

'100.000 euro per kind per jaar'

Soms is het nodig dat mensen zorg ontvangen buiten de gemeentegrenzen, bijvoorbeeld omdat er op een andere plek betere of goedkopere zorg geleverd kan worden, er wachtlijsten zijn, of omdat ouders verhuizen. Ook met dergelijke zaken wordt vanuit financiële overwegingen strenger omgegaan, geven vier van de tien deelnemende wethouders en ambtenaren aan.

Situaties waarbij mensen buiten de gemeentegrenzen zorg moeten ontvangen zorgen vaak voor discussies tussen gemeenten over wie financieel verantwoordelijk is, blijkt uit het onderzoek. Vooral als het gaat om jeugdzorg drukken de kosten van een extra kind in de instelling zwaar op de begroting. De gemeente Dinkelland heeft het hier bijvoorbeeld lastig mee: "Er zijn een aantal gezinshuizen en zorgboerderijen die kinderen opvangen. Deze kinderen woonden niet in de gemeente Dinkelland zelf, maar komen van buiten de gemeente. Wij betalen nu alle kosten; per kind 100.000 euro per jaar. Dat doet financieel pijn!"

Hogere belastingen

In sommige gemeenten kunnen ook niet-zorgbehoevenden de gevolgen van de financiële tekorten merken. Zo gaat er in ruim de helft van de gemeenten met tekorten minder geld naar andere voorzieningen. Sport, cultuur en vrijwilligersverenigingen worden als voorbeelden genoemd, maar er is ook een deelnemer die zegt dat in zijn of haar gemeente het mantelzorgsteunpunt noodgedwongen moet sluiten.

Vier op de tien geven aan dat de belasting in hun gemeente wordt verhoogd om het financiële gat te dichten.

Bijdrage van het Rijk onvoldoende

Vijf jaar na de decentralisatie blijken de tekorten in veel gemeenten alleen maar op te lopen. Vooral gemeenten met een jeugdzorginstelling hebben het zwaar. Eerder bleek dat gemeenten in 2019 ongeveer 1,7 miljard euro meer uitgeven aan jeugdzorg dan ze ontvangen. Meer dan de helft van de deelnemers uit gemeenten met zo'n instelling vindt dan ook dat het Rijk ze daarvoor onvoldoende compenseert. Ook missen sommige wethouders en ambtenaren coördinatie: "Het is veel complexer dan geld alleen. We moeten als gemeente samenwerken met zorgverzekeraars, zorgaanbieders, onderwijs, woningcorporaties. En dat gaat niet altijd goed", schrijft iemand in een reactie op de vragenlijst.

De coronacrisis maakt de situatie er niet makkelijker op. Een kwart van de deelnemende gemeenten vreest dat de toegang tot gemeentelijke zorgvoorzieningen door de coronacrisis enkel nog maar verslechtert.

Reactie Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

In een reactie op het onderzoek laat het ministerie van VSW weten dat 'de financiële situatie van gemeenten niets afdoet aan hun wettelijke verantwoordelijkheden op het gebied van zorg en ondersteuning'.

"Het kabinet deelt de financiële zorgen van gemeenten en het ministerie zal maatregelen verkennen die bijdragen aan een betere sturing op de uitgaven", zegt een woordvoerder. "Een wetswijziging in de jeugdzorg moet mogelijk afschuifgedrag voorkomen."